M ü n d ə r I c a t

23 

 

hdudlaşdıran  faktorlar  limitləşdirici  faktorlar  adlanır.  Deməli,  orqanizmlər 

ekoloji  minimum  və  ekoloji  maksimumla  xarakterzə  olunur.  Bu  iki  ölçü 

arasındakı  diapozonu  tolerantlıq  hüdudu  adlandırmaq  qəbul  edilmişdir 

(V.Şelford, 1913). Y.Odum (1975) tolerantliq qanununu tamamlayan aşağı-

dakı məqamları göstərir.  

1)

 

Orqanizm bir faktora görə geniş, digərinə isə dar diapozonda tole-

rantlığa malikdir.  

2)

 

 Bütün  faktorlara  qarşı  geniş  diapozolu  orqanizmlər  adətən  geniş 

yayılmışdır.  

3)

 

 Hər  hansı  növ  üçün  ekoloji  faktorun  biri  üzrə  şərait  optimal  de-

yilsə,  digər  ekoloji  faktora  qarşı  da  tolerantlıq  diapozonu  darala  bilər.  Mə-

sələn,  azotun  limitləşdirilmiş  miqdarı  zamanı  taxıl  bitkisinin  quraqlığa  da-

vamlılığı aşağı düşür. Azotun miqdarı az olduqda solmanın qarşısının  alın- 

masına çox, azotun miqdarı çox olduqda isə nisbətən az su sərf olunur.  

4)

 

 Çoxalma  dövrü  adətən  kritik  olur:  bu  dövrdə  bir  sıra  mühit  fak-

torları  çox  vaxt  limitləşdirilmiş  olur.  Tolerant  orqanizmlər  ətraf  mühitin 

əlverişsiz dəyişkənliyinə olduqca dözümlü növlər hesab olunur 

 

1.3. Autekologiya – orqanizm və mühit arasındakı qarĢılıqlı  

əlaqələrin öyrənilməsindən bəhs edir 

   

1.3.1. İşığın orqanizmlərə təsirı   

Ekologiyada ―işıq‖ termini dedikdə günəş şüalanmasının bütün diapo-

zonu:  0,05  –  3000  nm  (1nm=10

-6

  mm)  və  daha  yüksək  dalğa  uzunluqlu 

enerji axını nəzərdə tutulur. Bu radiasiya axını orqanizmlərin həyatında fizi-

ki xassələrinə və ekoloji əhəmiyyətinə görə bir neçə sahəyə ayrılır:  

≤150nm  –  ionlaşma  radiasiyası-  kosmik  şüalar,  həmçinin  təbii  və 

süni  radioaktivlik  daxildir.  Texnogen  mənşəli  radiasiya  ikincinin  kəskin 

artmasına  səbəb  olur.  Radiasiyanın  bioloji  təsiri  subhüceyrə  səviyyəsində 

(nüvə, mitoxondri, mikrosom) baş verir.  

150-400nm – ultrabənövşəyi radiasiya (UB) - ultrabənövşəyi şüaların 

daha  qısa  dalğalı  (200-280  nm)  zonası  –UB-C  dəri  tərəfindən  fəal  adsorb-

siya  olunur.  O,  praktiki  olaraq  ozon  ekranı  tərəfindən  udulur.  280-320  nm 

dalğa uzunluqlu UB-B spektrin daha təhlükəli zonası olub kanserogen təsir 

göstərir. UB-B zonasının da əsas hissəsi ozon ekranı tərəfindən udulur. Yer 

səthinə  UB şüaların təxminən 300 nm-dən yuxarı uzunluqlu dalğaları çatır. 

Spektrin  bu  hissəsi  böyük  enerjiyə  malik  olub,  canlı  orqanizmlərə  əsasən 

kimyəvi  təsir  göstərir:  Ca  və  P-un  mübadiləsini  tənzimləyir,  D  vitamini 

sintez  edir.  Buna  görə  də  yuvalarda  doğulan  heyvanların  bir  çoxu  ―günəş 

vannası‖  qəbul  edirlər.  Tünd  piqmentləşmə  UB  şüaların  mənfi  təsirindən 

---

24 

 

qorunmaq üçündür. UB şüalar hidrosferin 65 m dərinliyinə nüfuz edir. UB 

radiasiya  yer  səthinə  çatan  ümumi  radiasiyanın  təxminən  5-10%-ni  təşkil 

edir. 

400-800nm - görünən işıq  - spektrin bu hissəsi Yer səthinə çatan gü-

nəş enerjisinin 40-50%-ni təşkil edir. Fotosintez prosesində işıq enerji mən-

bəyi  kimi  çıxış  edərək,  ondan  piqment  sistemində  istifadə  olunur.  Lakin 

fotosintezdə  spektrin  bir  hissəsindən  (380-760  nm)  istifadə  olunur.  Buna 

fizioloji  aktiv  radiasiya  (FAR)  deyilir.  Bunlarin  daxilində  fotosintez  üçün 

fotosintez  üçün  qırmızı-çəhrayı  (600-700nm)  və  bənövşəyi-mavi  (400-500 

nm) şüalar daha böyük əhəmiyyətə malikdir, sarı-yaşıl şüalar (500-600 nm) 

az əhəmiyyətlidir, bitkilərə yaşıl rəng verir.  

Piqment  sistemindən  istifadə  nəticəsində  su  molekullarında  parçalan- 

ma baş  verərək  qazşəkilli oksigen ayrılır, fotokimyəvi sistemdən alınan   

enerjidən isə karbohidratın əmələ gəlməsində istifadə olunur:   

 

 

Xlorofilin şüa enerjisindən və heyvanların görmə piqmentindən istifa-

də etmək qabiliyyəti olduqca  yaxındır. Odur ki,  günəş şüalanmasının spek-

trində  fotosintetik  aktiv  radiasiya  (FAR)  praktiki  olaraq  spektrin  görünən 

hissəsində  400-700  nm  uzunluöunda  dalğanın  diapozouna  uyğun  gəlir.  

Bakterioxlorofilə malik olan bəzi bakteriyalar spektrin uzundalgalı hissəsin-

də işığı udma qabiliyyətinə malikdir (maksimum 800-1000 nm-lik sahədə).   

Yaşıl  yarpaq onun üzərinə düşən şüa enerlisinin orta hesabla 75%-ni 

təşkil edir, lakin onun fotosintezə  istifadə  əmsalı 10%,  yüksək işıqlanmada 

isə cəmi 1-2%-dir.  

Fotosintezin  səviyyəsinə  təsir  göstərən  mühüm  xarici  faktorlar  – 

temperatur, işıq, karbon qazı və oksigendir.    

800-1000nm  - infraqırmizi (İQ)  

Günəş  radiasiyası  bütün  canlı  orqanizmlərin  həyat  fəliyyətini  yerinə 

yetirməsi  üçün  lazım  olan  enerjinin  əsas  mənbəyidir  və  yerin  enerji  balan-

sının  29,9%-ni  təşkil  edir.  Yer  səthinə  düşən  enerjini  100%  qəbul  etsək, 

onda onun 19%-i atmosferdən keçərkən udulur, 34%-i geriyə kocmik fəzaya 

qayıdır, 47%-i isə düz və səpilən radiasiya şəklində Yer səthinə daxil olur.  

Təbiətdə  abiotik  faktorlardan  ən  çox  sabit  olanı  işıqdır.  Ona  görə  də 

canlılarda  dövri  hadisələrin  xronologiyasını  işıq  requlə  edir.  Məsələn, 

payızın  əvvəlində quşların  köçməsini işıq faktoru bildirir.  İşığın  dəyişməsi 

(günün uzunluğu) hər il eyni vaxtda baş verir. Temperatur, təzyiq və digər 

faktorların dəyişməsi bir il tez, o biri il gec ola bilər.   

---