M ü n d ə r I c a t

107 

 

Buna səbəb kartofun xəstəlikdən məhv olması idi (fitoftor göbələyinin törət-

diyi  infestans  xəstəliyi).  1880-ci  ildə  Seylonda  (indi–  Şiri-Lanka  adası  və 

dövləti) kafe  ağacları  məhv oldular.  Bu kədərli  hadisənin  günahkarları pas 

xəstəliyi  yaradan  göbələk  idi.  O  vaxtlardan  indiyədək  adada  kafe  yerində 

məşhur Seylan çayı becərilirdi. 1882-ci ildə bitkilərin xəstəliklərinin kimyə-

vi mübadiləsinin məqsədyönlü tədqiqatları başladı. Prust soyadlı bir fransız 

üzümçüsü özünün yol kənarında bitən üzümlüyünü qorumaq üçün cərgələri 

mis kuporosunun əhənglə qarışığı ilə çilədi.  

Doğrudan  da  zəhərlənmədən  qorxaraq  heç  kəs  mavi  boyanmış  mey-

vələrə toxunmurdu. Belə oldu ki, bu yolla cənab Millarde adlı biri keçdi. O, 

üzümün yalançı əzablı damlamild xəstəliyini öyrənirdi. Onun diqqətini cəlb 

etdi  ki,  Prustun  cərgələrində  yarpaqlar  tökülməyib,  qonşuda  isə  əksinə  ta-

mamilə tökülüb. Onun başına belə fikir gəldi ki, yarpaqlar mis kuporosu və 

əhəngin  ―zəhərli‖  məhlulu  ilə  emal  olunduğu  üçün  qorunub  saxlanılıb.  Bu 

xoşbəxt  fikir  idi.  Millarde  bu  qarışığın  dəqiq  reseptini  işləyib  hazırladı  və 

onun  istehsalını  və  geniş  miqyasında  tətbiqini  təşkil  etdi.  Bordosk  mayesi 

belə  kəşf  olundu,  bir  çox  bitki  xəstəliklərinə  qarşı  gözəl  vasitə,  hansı  ki, 

bizim dövrümüzdə də uğurla istifadə olunur.  

Artıq  100  ildən  çoxdur  ki,  bitki  mühafizəsinin  kimyəvi  vasitələri 

xəstəlik  törədiciləri  ilə,  ziyanverici  həşəratlarla  və  alaq  bitkiləri  ilə  müba-

rizədə mühüm rol oynayır. İkinci dünya müharibəsindən sonra bu mübarizə 

üsulu daha  çox  yayıldı.  Belə mübarizənin  vacibliyi  kifayət  qədər aydındır, 

nəzərə  alsa  ki,  xəstəliklərlə  bağlı  olan  məhsul  itkisi  hazırda  23,9-46,4%-ə 

çatır (cədvəl 2.14) 

Cədvəl 2.14 

Dünya əkinçiliyində kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsul itkisi 

 (Sokolov və b., 1994)

   

                                                  

                                                      

Bitki 

Məhsul itkisi 

Ziyanvericilər 

Xəstəliklər 

Alaq otları 

Cəmi 

Buğda 

5,0 

9,1 

9,8 

23,9 

Qarğıdalı 

12,4 

9,4 

13,0 

34,8 

Darı, sorqo 

9,6 

10,6 

17,8 

38,0 

Çəltik (düyü) 

26,7 

8,9 

10,8 

46,4 

Pambıq 

11,0 

9,1 

4,5 

24,6 

Soya 

4,5 

11,1 

13,5 

29,1 

Kartof 

6,5 

21,8 

4,0 

32,3 

Pomidor 

7,5 

11,6 

5,4 

24,5 

 

---

108 

 

Cədvəl 2.15 – də Rusiya Federasiyasının kənd təsərrüfatı bitkilərinin  

məhsulunun potensail itkisi təsvir olunur.  

FAO  (1989)  qiymətlərinə  görə  hər  il  dünya  kənd  təsərrüfatına  ziyan-

verici  həşəratlardan,  bitki  xəstəliklərindən  və  alqalardan  75  milyard  dollar 

ziyan dıyir. V. A. Zaxarenkonun hesablamalarına görə 1986-1990-cı illərdə 

Rusiya  Federasiyasında  potensial  itkisi  ildə  orta  hesabla  7,66  milyard 

rubldur. 

Cədvəl 2.15 

1956-1990-cı illərdə Rusiya Federasiyasında xəstəliklərdən, ziyan-

vericilərdən və alaq otlarından kənd təsərrüfatı bitkilərinin 

məhsulunun potensial itkisi (V. A. Zaxarenko, Sokolov və b. 

hesablamalarına görə, 1994) 

                                                         

                                      

Bitki 

Sahə  

min 

 hek 

Ümu- 

mi  

yığım 

mln t 

Potensial itkilər 

Ümumi yığılmadan %_lə 

mln .ton 

cəmi 

ziyan 

verici 

xəstə- 

lik 

alaq- 

lar 

cəmi 

ziyan- 

verici 

xəst-

lik 

Alaq 

Dənli bitki 

60,3 

104,3 

25,0 

6,0 

8,4 

10,6 

26,1 

6,3 

8,8 

11,0 

Şəkər 

Çuğunduru 

1,47 

32,9 

24,5 

8,0 

8,3 

8,2 

8,1 

2,6 

2,7 

2,8 

Günəbaxan 

2,15 

3,12 

25,0 

8,0 

9,0 

8,0 

0,78 

2,5 

0,8 

0,25 

Kətan 

0,496 

0,124 

11,5 

3,5 

5,8 

11,0 

0,028 

0,000

4 

0,00

1 

0,00

14 

Kartof 

3,324 

35,9 

31,5 

5,0 

20,0 

6,5 

11,3 

1,8 

7,2 

2,30 

Tərəvəz 

0,725 

11,17 

20,2 

7, 0 

15,0 

7,2 

3,3 

0,8 

1,7 

0,80 

Giləmeyvə 

və meyvə 

0,754 

1,96 

29,0 

10,0 

11,0 

7,0 

0,57 

0,21 

0,22 

0,14 

Üzüm  

0,172 

0,93 

34,2 

5,22 

22,0 

7,2 

0,32 

0,05 

0,20 

0,07 

Yem  bitkiləri 

(quru  ota  çe-

virməklə 

42255 

84,51 

15,0 

5,0 

5,0 

5,0 

12,68 

4,22 

4,22 

4,22 

 

Rusiyada məhsulun potensial itkisi 71,3 milyon ton dən vahidinə çatır. 

Bu  zaman  xəstəlik  törədicilərin  payına  45,1%  potensial  itki  düşür,  alaq 

otları 31,4% və bitki ziyanvericilərinə 23,5% (Sokolov M. S. və b. 1994). 

1990-cı  ildə  ABŞ-da  bir  ortastatistik  fermer  7  adamı  ərzaq  məhsulu 

ilə, 1970-da - 46, 1980-də isə 55 adamı təmin edirdilər. Hesablanmışdır ki, 

əgər  ABŞ-da  bitki  mühafizəsində  kimyəvi  vasitələrdən  istifadəni  dayan-

dırsalar, dənin  ümumi  yığımını  əvvəlki səviyyədə saxlamaq üçün  əlavə 52 

milyon  hektar  torpağı  əkmək  lazımdır;  bu  zaman  bitkiçilik  məhsullarının 

dəyəri 50-70% artıq (əmək məhsuldarlığı aşağı düşdüyünə görə). 

Bununla əlaqədar tamamilə qanunauyğundur ki, 80-ci illərin əvvəlində 

BMKV  istehsalı  dünyada  2,3..2,5  mln.  ton  təşkil  edirdi.  1986-cı  ildə 

dünyada  BMKV  tələbat  17,5  milyon  dollar  dəyərində  idi.  Bütün  dünyada 

---