M ü n d ə r I c a t

103 

 

insan,  yosunlarla çirklənmiş sudan istifadə  etmir, çünki  bu sular dadına və 

qoxusuna görə fərqlənir. Buna baxmayaraq, öz toxumalarında toksinlər top-

lanmış balıqla qidalandıqda ciddi zəhərlənmə baş verir. Heyvanlar isə belə 

sulardan istifadə etməyə məcbur olurlar. Dünyanın bir çox regionlarında iri 

buynuzlu  heyvanların  və  digər  kənd  təsərrüfat  heyvanlarının  kütləvi  qırıl-

ması baş verir.  

Su anbarlarında evtroflaşması suyun təmizlənməsini bahalaşdırır. Belə 

ki,  1985-ci  ildə  Dnepropetrovsk  su  anbarlarında  koaqulyantların  təmizlən-

məsinə  650  min  dollar,  rekreasiya  zonasının  təmizlənməsinə  3  milyon  900 

min dollar ildə xərclənir. 

Suların  təbii  yolla  təmizlənməsinin  uzunluğunu  nəzərə  alsaq  (300  il 

yeraltı sular üçün 3,5 il – axan göllər üçün, 0,5 ay – axan çaylar üçün), eləcə 

də  fosfor  gübrələrində  müxtəlif  qarışıqların  olduğunu  nəzərə  alsaq  fosfor 

gübrələrinin tətbiqlərinə ciddi nəzarət etmək lazım gəldiyi aydın olur. Fosfor 

gübrələrini tətbiq etdikdə aşağıdakı faktorları nəzərə almaq lazımdır: 

-

 

gübrə kimi istifadə olunan xammal materialını;  

-

 

gübrələrdə  olan  torpağı  çirkləndirən  ağır  metalların  yol  verilən 

səviyyəsini, radionuklidləri və digər toksiki elementləri (birləşmələri). 

-

 

torpağa fosfor gübrələrini verməyin lazımı əməliyyatlarını (işin apa-

rılma  vaxtını,  gübrələnən  sahənin  yerləşməsini  münasib  işlərin  aparmağa 

lazımı  şəraitin  olması  və  s.),  eləcə  də  torpağı  fosforitləşdirdikdə  ekoloji 

məhdudiyyətə riayət etmək (cədvəl 2.12.) 

Cədvəl 2.12 

Torpağı fosforitləĢdirilmə zamanı ekoloji məhdudiyyət 

 

№  Ekoloji məhdudiyyət 

Nəzarət üsulu, 

informasiya mənbəyi 

1. 

Təsərrüfatı  su  təchizatı  mənbələ-

rinin  sanitar  mühafizə  zonalarının 

birinci xəritənin ərazisində torpağa 

fosfor  gübrələrinin  tətbiqinin  bü-

tün üsulları qadağandır. 

Vizual  nəzarət,  kartoqrafik  material-

ların analizi, layihə - smeta sənədləri 

2. 

İçməli su təchizatı təsərrüfatı mən-

bələrinin  sanitar  mühafizə  zonası-

nın  ikinci  xətti  ərazisində  fosfor 

gübrələrinin  verilməsi  yol  veril-

məzdir. 

Vizual  nəzarət,  kartoqrafik  material-

ların  analizi  və  Hidrometeo  xidmətin 

informasiyaları. 

3. 

Fosforitləşmə  apardıqdan  sonra 

torpaqda  kimyəvi  maddələrin  yol 

verilən qatılığına riayət etmək 

Laboratoriya 

nəzarəti, 

TOCT-lar 

cnuh. 

 

---

104 

 

Alternativ  kimi  qida  maddələrinin  istifadəsində  tranzit-sistemindən 

dövri  sistemə  keçmək  lazımdır,  eləcə  də  fosfor  qoruyucu  texnologiyalar 

tətbiq olunmalıdır. 

 

2.3.4. Kalium gübrələri  

Ən  çox  yayılmış  kalium  gübrələrinə  KCl  –  kalium  xlorid,  K

2

SO

4

  – 

kalium sulfat, təbii kalium duzları, əsasən silvinit və b. daxildir. Bu gübrələr 

həm  də  mənfi  təsir  göstərə  bilirlər:  məsələn,  silvinit  təmizlənməsində  qalit 

tullantısı, (formalaşır) gilli-duzlu şlamlar, eləcə də toz-qaz tullantıları əmələ 

gəlir.  Duzlu  tullantılar  böyük  sahələr  tutur  və  torpağın  və  yeraltı  suların 

çirklənmə  mənbəyinə  çevrilir.  Atmosfer  çöküntülərinin  təsiri  altında  həll 

olmuş  duzlar  formalaşır,  hansı  ki,  onların  tərkibində  duzların  miqdarı  300 

q/l-ə çatır. Onlar yeraltı sulara daxil olur, buxarlanmadan sonra isə torpağın 

üst səthinə çıxır. 

Güclü  çirklənməni  silvinit  filizlərinin  zənginləşdirmə  məhsulları-gilli 

duzlu  şlamlar  yaradır. Onları  adətən 20-40 m  dərinlikdə torpağa basdırılır. 

Bu cür saxlanma yerlərində torpağın bataqlaşması və duzlaşması baş verir.  

Kalium gübrələrinin tərkibində ballast elementləri (Cl, Na) olur, hansı 

ki,  sistematik  olaraq  yüksək  dozada  torpağa  verilməsi  nəticəsində  toplanır 

və  torpağın  məhsuldarlığını  azaldır.  Bu  elementlər  qurunt  sularına  düşür, 

onlarda  duzların  qatılığını  artırır.  V.  Q.  Mineeyevin  nəticələrinə  görə  Oka 

çayının  mənsəbində  qurunt  sularda  Cl-un  qatılığı  100  mq/l,  Na  –  15  mq/l 

təşkil edir ki, bu da həmin elementlərin torpaqda və qurunt salarda olan miq-

darından, Okanın orta axımında Cl-dan 10 dəfə, Na – 3 dəfə çoxdur. 

Gübrələrdə Cl-un miqdarının artması, çimli-podzol torpaqlara verilən, 

onun qatılığını (miqdarını) dənlilərin kövşənində 4-5 dəfə, üçyarpaq yonca-

nın  otunda  50-70  %,  kartof  yumrularında  və  lərgə-vələmir  qarışığında  50-

100 % artır. Bu zaman torpağın şum qatında Cl-un miqdarı 60-290 % yük-

səlir.  Bitkinin  növündən  asılı  olaraq  kalium  gübrələrində  olan  Cd,  Hg,  Pb, 

Al  metalları  az  təhlükə  yaratmır,  hansı  ki,  canlı  orqanizmlərdə  toplanır  , 

qrunt sularına daxil olur (cədvəl 2.13) 

Cədvəl 2.13 

Kalium gübrələrində zərərli qarıĢıqların miqdarı,mq/kq (Kuzian və b. 1982) 

 

Gübrələr 

Pb 

Cd 

Al 

Hg 

Cr 

KCl 

6,5 

0,2-0,3 

1,3-7,7 

- 

- 

K

2

SO

4

 

12,0 

1,00 

0,2 

0,075  0,25-0 

Kalium duzları xammalı  

40% K duzları 

4,5 

0,16 

4,1 

- 

- 

 

---