90
ġəkil 2.5. İstifadə olunan
təbii sular, xammalın (bitki və heyvan mənşəli)
keyfiyyətinə aoerotexnogen çirklənmənin, eləcə də ağır metalların insan
orqanizminə mənfi təsiri (Kipriyanov, 1997)
91
ġkil 2.6. Havanın çirklənməsinin bitki örtüyünə təsiri ( Dassler, 1976)
92
ġəkil 2.7. SO
2
-nin enliyarpaqlı və ot bitkilərinə təsirindən sonra
zədələnmənin ipik septomlarının sxematik təsviri:
a-
ağcaqayın, daş palıdı və meşə fıstığı: b-soğangülü
və çinar,
c-üçyarpaq yonca, yonca və raps (Bortitz, 1976)
b
c
93
2.3. KimyalaĢmanın ekoloji problemləri
2.3.1.Üzvi və mineral gübrələrin tətbiqi
Kənd
təsərrüfatı
bitkilərinin məhsuldarlığını artırmağın əsas
şərtlərindən biridir, eləcə də onların becərilməsində vacib həlqə gübrələrin
tətbiq edilməsidir. Bu təəccüblü deyil, ona görə ki, aqrosenozların
funksiyası özü külli miqdarda biogen elementlərin ayrılmasına əsaslanır.
Belə ki, müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsulları ilə torpaqlardan 17
- 67 kq N, 1 - 27 kq P
2
O
5
və 2 - 114 kq K (Deqodyuk, 1988) alınır, buna
görə də itən qida maddələrinin daimi ekvivalent kompensasiyası
verilməlidir. Gübrələrin (xüsusilə üzvi gübrələrin) istifadəsiaqrosenozlarda
əsas və əlavə məhsulda aqrosenozlardan aparılan qida elementlərini dövriy-
yəyə cəlb edir, beləliklə də məhsuldarlıq prosesinin müəyyən olunmuş
davamlılığını təmin edir.
Qida elementlərinin kompensasiyası çox aktual problemlərdir.
Gübrələr hələ bizim eranın I əsrində tətbiq olunurdu. Belə ki, Qədim
Romada ərazinin relyefini nəzərə almaqla tarlalara peyin daşınırdı: 25%-i
duz olan torpaqlara 18 araba, təpələrə 24 araba daşınır.
ABŞ mütəxəssisləri müxtəlif faktorların kənd təsərrüfatının məhsul-
darlığına təsirini öyrəniblər.
Gübrə 41 %
Herbisidlər 15-20%
Münbit torpaqlar 15%
Hibrid toxumlar 8%
Suvarma 5%
Digər faktorlar 11-16%
Statistik rəqəmlər göstərir ki, planetin hər dörd nəfərdən biri gübrə-
lərin köməyi ilə alınan qida məhsulunu qəbul edir. Təsadüfi deyil ki, D.N.
Pryanişnikov gübrələrin tətbiqindən alınan məhsul artımının yeni əkinçilik
kontinentinin kəşfi ilə müqayisə edir.
XX əsrin 60-cı illərində professor Frits Baade 2000-ci ildə bütün
planet üçün mineral gübrələrin formasını verib. Onun qiymətləndirilməsinə
görə: 40 kq N, P, K 1 hektar sahəyə. Hesablamalara görə 2000-ci ildə mine-
ral gübrə istehsalı tələbat 300 milyon tondur, o cümlədən, 170 milyon ton N,
70 milyon ton P
2
O
5
və 60 milyon ton K.
1986-1990-cı illərdə Rusiyanın əkinçiliyində orta hesabla 13 milyon
ton mineral gübrə işlədilib.
D.M.Xomdakovun qiymətləndirilməsinə görə ölkə etibarı ilə təmin
etmək üçün bitkiçilik məhsulları ilə, mln tonla; dən 95, şəkər çuğunduru–27,
günəbaxan – 3,5, kartof 38, tərəvəz – 11,5. bu zaman səfər olunacaq mineral
94
gübrələr 10 milyon ton, pestisidlər – 8,5 milyon, əhəng tərkibli maddələr 38,5
milyon ton. Bütövlükdə ASK stabil fəaliyyəti üçün Rusiyanın torpaq münbit-
liyini geniş istehsalı üçün 16,5 milyon ton mineral gübrə tələb olunur.
Kənd təsərrüfatı lazımı miqdarda mineral üzvi gübrə və meliorantlar
tətbiq etməklə məhsuldarlığı daim inkişaf etmək olar.
Buna baxmayaraq D. M. Xomyakovun fikrincə, 1996-97 illərdə Rusi-
yada mineral gübrələrin həcmi 1,4-1,7 milyon tonu keçməmişdir (təxminən
14 kq/hektar). Bu elmi əsaslandırılmış tələbatdan 10 dəfə azdır. Hazırda hər
əkilən 1 hektar sahədə 100 kq qida elementi çatışmır.
Tətbiq olunan gübrələrin miqdarı əsrin əvvəllərində Almaniyada
istifadə olunan miqdardan 2 dəfə azdır.
1994-cü ildən kifayət qədər möhkəm təcrübə yaradıldı. Bütün yaz
səpinləri vacib payız mineral gübrələri verilməsindən məhrum oldu: demək
olar ki, 40 milyon hektar dənli bitki gübrələrin hətta başlanğıc dozasını
almadan səpilir. Nəticədə aqrosenozların davamlığı azaldı, əlverişsiz şəraitə
qarşı, məhsul çatışmazlığı oldu.
Yaz və payız tarla işlərini gördükdə 1997-ci ildə Ask maliyyə resurs-
ları olmadı. Payız əkinlərində əlavə yeniləmə yaz əkinlərinə yeniləmə apar-
maq üçün.
Əkinçiliyin kimyalaşdırılması Rusiyada 20%-dən az əkin sahələrində
aparılır. ABŞ-la müqayisədə (125 milyon hektar əkin sahəsi) 1995-1997-ci
illərdə 26 milyon ton gübrə istifadə olundu. Başqa sözlə 208 kq 1 hektar
suma əkinçilikdə 1 milyon ton N, 4-P
2
O
5
, 5-K gübrəsi istifadə olundu.
Deyirlər qədim Yunanlarda belə bir deyim var: ―Gülmək lazım deyil,
ağlamaq lazım deyil, başa düşmək lazımdır‖. Gübrələrin və bitki mühafi-
zəsində kimyəvi vasitələrin kənd təsərrüfatında tətbiqinin ekoloji aspektinə
baxsaq kimyalaşdırmaq prosesində təbiətə uyğunlaşmanın təmin olun-
duğunu görərik. D. N. Pryanişnikov hələ 1937-ci ildə qeyd edirdi ki, gübrə
tətbiq etmədən yüksək məhsul almağın yolu bilirəm deyənlər nahaq özlərini
Materialist-alim adlandırırlar. Sözsüz ki, ―kimya və ya həyat‖ şüarları da
mübahisə yaradır.
1998-ci ildə V. Q. Mineeyev gübrələrdən kimyəvi minerallardan ağılla
istifadə olunmasının vasitələrini qarşıya qoydu. Əks halda onların qeyri-
düzgün istifadəsi ətraf mühitə neqativ təsir edirlər. Məhz kimyəvi vasitələrin
savadsız istifadəsi müşahidə olunan mənfi təsirlərin mənbəsinə çevrilir.
Hesab olunur ki, gübrələrlə ətraf mühitin çirklənməsinin əsas səbəb-
ləri təşkilatı işlərin natamam olması, daşınma, saxlanma, gübrələrin istifadə
texnologiyalar da əkin dövriyyəsində tətbiqində aqronomik texnologiyaların
pozulması və gübrələrin özünün fiziki kimyəvi və mexaniki xassələrinin
natamam olmasıdır.