Маданият назарияси

1-dan
,  u  juda  keng  bo‘lib  kishilar  faoliyatining  barcha  uslublarini,  ijtimoiy 
hayotning barcha shakllarini o‘z ichiga oladi. 
2-dan,
  kundalik hayotda hissiy bezab ko‘rsatilgan va qimmat jihatlarga urug‘ 
berilgan tasavvurlardan farq qilib, fanda tavsifiy ta’rif berish bilan cheklangandir. 
 Madaniyatshunoslik  fanining  yana  muhim  vazifalaridan  biri,  bu  kishida 
ijodiy  qobiliyatni  rivojlantirishdir.  Madaniyat  faqatgina  moddiy  va  ma’naviy 
qimmatlar 
yig‘indisidan  iborat  bo‘lmasdan,  balki  ijodiy  faoliyatdir. 
Madaniyatshunoslik fani  yangi  ma’lumotlar  berish bilan  birga yoshlarda  madaniy 
voqeliklar  bilan  munosabatda  bo‘lish  malakasini  hosil  qiladi.  Xilma-xil 
ma’lumotlar  berish  bilan  birga  tinglovchilarda  ilmiy  tafakkur  qilishning 
uzluksizligi, mantiqiylikni shakllantiradi. 
  Tarixiy  davrlar  madaniyatini  o‘rganish  ularga  baho  berish,  ularni  bir-
birlaridan  farqlashdan  tashqari,  balki  yangilikni  o‘rganish,  boshqa  madaniyatlar 
qimmatlaridan  bahramand  bo‘lishga  xizmat  qiladi.  Bu  vazifalarni  bajarishda 
madaniyatshunoslik  kursi  tarixiy  antropologiya-  madaniyatga  yaxlit  fenomen, 
dunyo va hayotni idrok etish usuli sifatida munosabatda bo‘ladi. 
Tarixiy antropologiyaning eng muhim tushunchalaridan biri bu  mentalitetdir. 
«Mentalitet»  -  bu  madaniyatga  taalluqli  bo‘lgan  kishilarda  u  yoki  boshqa 
muhitning  muayyan  «aqliy  vositalar  yig‘indisi»,  «psixologik  moslama»larning 
mavjudligini  bildiradi.  Ular  insonga  o‘zgarishning  tabiiy  va  sotsial  borlig‘ini 
mustaqil  qabul  qilishi  va  idrok  etishiga  shart-sharoitlar  yaratadi.  Betartib  uzuq-
yuluq  tushunchalar  va  ta’sirlar  tafakkur  orqali  qayta  ishlanadi,  nisbatan  tartibli 
dunyo  manzarasiga  aylanadi.  Bu  manzara  inson  hatti-harakatida  o‘chmas  iz 
qoldiradi.  Bir  sotsial  va  madaniy  umumiylikning  tegishli  bo‘lgan,  tarixiy 
jarayonining sub’ektiv tomoni hisoblanuvchi idrok va his qilish uslublari tarixning 
ob’ektiv jarayoniga qo‘shiladi.  
 Madaniyatshunoslik  fani  «madaniyat»  tushunchasini  qo‘llanishiga  qarab 
quyidagicha o‘rganadi:  
a) Individual-shaxs madaniyati; 
b) guruhiy madaniyat- milliy, sinfiy, tabaqaviy, kasbiy, oilaviy madaniyat; 
v) makon va zamonda cheklangan muayyan tipdagi jamiyat madaniyati  
g) insoniyat madaniyati. 
  Ijtimoiy  taraqqiyot  tafovutlarni  bartaraf  etmaydi,    aksincha  uning  xilma-
xilligini  yanada  kengaytiradi.  SHuning  uchun  ularni  tobora  chuqurroq  o‘rganish 
madaniyat to‘g‘risidagi tasavvurimizni kengayib borishiga xizmat qiladi. 
Madaniyat  tushunchasi  qo‘llanilishi  jihatidan  xilma-xil  bo‘lgani  kabi, 
kundalik  hayotda  (oddiy  ong)  va  fanda  ham  turli  mazmun  kasb  etadi.  Biz 
                                           
5
 Лихачев Д.С. Поэтика древнерусской литературы. -М., Наука, 1979. -С.159. 
  

---

 
 
 
10 
«muomala  madaniyati»,  «mehnat  madaniyati»,  «hatti-harakat  madaniyati»  kabi 
iboralardan  foydalanamiz.  Kundalik  hayotda  madaniyatdan  voqelikni  baholash 
tushunchasi  sifatida  va  shaxsning  ma’lumotligi,  xushmuomalaligi,  tartibliligi, 
vazminligi  kabi  xususiyatlari  bilan  bog‘lab  tushuntirish  odatga  aylangan. 
Madaniyatli kishi tushunchasiga qo‘shib ishlatiluvchi sifatlar juda keng bo‘lib, uni 
qo‘llash  jamiyatning  umumiy  madaniy  darajasi  va  shaxsning  sotsial  statusiga 
bog‘liqdir.  Hozirgi  davrda  «ishlab  chiqarish  madaniyati»,  «xizmat  ko‘rsatish 
madaniyati», «dam olish madaniyati» va boshqalar to‘g‘risida ko‘p gapiriladi. Bu 
iboralar  orqali  madaniyat  deganda  ijtimoiy  institutlarning  samarali  faoliyat 
ko‘rsatishlari  tushuniladi.  Ba’zan  madaniyat  to‘g‘risidagi  tasavvurlar  shaharlar 
turmush  tarzi,  kinoteatrlar,  teatrlar  va  kutubxonalarga  tez-tez  borib  turish, 
«madaniy»  kishilar  bilan  do‘stlashish  va  go‘zallikni  his  qilish  bilan  bog‘liq  deb 
tushuniladi.  Matbuotda  «iqtisodiy  va  madaniy»,  «fan  va  madaniyat»,  «siyosat  va 
madaniyat»  iboralari  ishlatiladi.  Bunda  madaniyat  ma’naviy  ustqurma  yoki  axloq 
va san’at sohalari bilan cheklanib qoladi. 
 Ilmiy nuqtai nazardan iqtisod, siyosat va fanni madaniyatdan ajratib qo‘yish, 
shuningdek,  qadriyatlar  va  san’atning  buyuk  namunalarigina      madaniyatga 
taalluqli  sohalar  bo‘lib,  oddiy,  kundalik  narsalar  unga  yotdir  deb  hisoblash 
noto‘g‘ridir.  Kundalik  hayotda  madaniyatga  faqat  qadriyatlar  yig‘indisi  sifatida 
qaralishi  ham  to‘g‘ri  emas,  chunki  madaniyatda  insoniyat  uchun  zararli  bo‘lgan 
eskilik  qoldiqlari,  to‘liq  tekshirib  ko‘rilmagan  «yangiliklar»  kabi  salbiy  narsalar 
ham o‘zlashtirilishi mumkin.   
 Madaniyat    keng  ma’noda  insonni  o‘rab  turgan  tabiatdan,  ijtimoiy 
munosabatlardan  va  bevosita  o‘zida  stixiyali  ravishda  vujudga  kelgan  tayyor 
ma’lumotlardan  foydalanishga    ongli  ravishda  yondoshishni  taqozo  etadi. 
Madaniyat  qadriyatlar,    an’analar,  ramzlar,  til,  bevosita  taqlid  qilish  va  amaliy 
o‘rganish orqali avloddan-avlodga singdiriladi.