www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
250
250
artım tez də aĢağı düĢür. 9 yaĢlı qızlarda boy artımı 3,8 sm, 10
yaĢda – 6,21 sm, 11 yaĢda – 7,17 sm, 12 yaĢda – 5,43 sm, 13
yaĢında təxminən 6 sm-ə çatır. Bu zaman artım əvvəlki illərə
nisbətən az olsa da qənaətbəxĢdir. 14 yaĢında boy artımı 3,7
sm-ə, 15 yaĢında isə 2,3 sm-ə enir. Rəqəmlərdən göründüyü
kimi, boy artımı qızlarda oğlanlara nisbətən tez baĢlasa da,
sonradan əsaslı Ģəkildə aĢağı düĢür.
Çəkinin artmasına gəldikdə bu dövrdə o boyun
artmasından geri qalır. 9 yaĢlı oğlanların çəkisi orta hesabla
26,3 kq, 10 yaĢda – 29,0 kq (artım 2,7 kq), 11 yaĢda – 32,1 kq
(artım 3,1 kq), 12 yaĢda – 36,0 kq (artım – 3,9 kq), 13 yaĢda –
39,2 kq (artım – 3,2 kq), 14 yaĢda – 45,5 kq (artım – 6,3 kq),
15 yaĢda – 51,9 kq (artım – 5,4 kq) olur. Rəqəmlərdən
göründüyü kimi, yeniyetməlik dövründə oğlanlarda çəkinin
artması qeyri-bərabər Ģəkildə gedir. 13 yaĢında çəkinin artımı
aĢağı düĢür.
Qızlarda da çəkinin artması təxminən eyni Ģəkildə gedir.
9 yaĢlı qızların çəkisi təxminən 25,28 kq, 10 yaĢda – 28,3 kq,
11 yaĢda – 32,0 kq, 12 yaĢda – 36,97 kq, 13 yaĢda – 41,9 kq,
14 yaĢda – 47,5 kq, 15 yaĢda – 50,6 kq-a bərabər olur.
Qızlarda çəkinin ən az artımı 10 və 11 yaĢda özünü göstərir.
Bu dəyiĢiklik xüsusilə cinsi yetiĢmənin baĢlanmasında
özünü göstərir. UĢaqlara nisbətən yeniyetmələrin siması
dəyiĢir, böyüklərə yaxınlaĢmıĢ olur.
Əzələ kütləsi və əzələ gücü artır, nəticədə yeniyetmənin
fiziki imkanı da artır. Yeniyetməyə elə gəlir ki, onun hər bir
Ģeyə gücü çatar.
Yeniyetmənin psixoseksual inkiĢafında xüsusi dəyiĢiklik
baĢ verir. Bu dövrdə cinsi yetiĢmənin baĢlanması bir növ cinsi
yetkinlik üçün baĢlanğıc rolunu oynayır. Bununla yanaĢı
olaraq psixoloji yetkinliyin, eləcə də sosial yetkinliyin baĢ
verməsi üçün müvafiq Ģərait yaratmıĢ olur. Yeniyetmələrdə
sərvət sistemi dəyiĢir: ailə, məktəb, həmyaĢıdları yeni məna və
əhəmiyyət kəsb etməyə baĢlayır.
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya.
Psixologiya
251
251
251
251
251
251
251
251
251
VI.21.2. Yeniyetmə yaĢında Ģəxsiyyətin formalaĢması
Ünsiyyət tələbatı. Yeniyetmə yaĢında Ģəxsiyyətin
formalaĢmasında əsaslı dəyiĢiklik baĢ verir. Görkəmli
psixoloq K.Levinin fikrincə keçid yaĢı olan yeniyetməlik
dövründə mühüm proseslərdən biri onları istiqamətləndirən
Ģəxsiyyətin həyati aləminin, ünsiyyət sahəsinin, qrup
mənsubluğu və insanların tiplərinin geniĢlənməsindən
ibarətdir. Burada yeniyetmədə ünsiyyət tələbatının meydana
gəlməsi xüsusi rol oynayır. Bu dövrdə yoldaĢları ilə ünsiyyət
səyi, həmyaĢıdlar kollektivinə meyl son dərəcə aydın təzahür
edir. Ünsiyyət fəaliyyətinin obyekti həmyaĢıdlardan ibarət
olur. Yeniyetmə ünsiyyət fəaliyyəti prosesində ictimai-əxlaqi
münasibət normalarını mənimsəyir.
Yeniyetmə yaĢında həmyaĢıd uĢaqların psixoloji
intelektual cəhətdən bir-birinə uyğunlaĢmasını asanlaĢdıran
Ģərait yaranır. Yeniyetmə yaxınlıq dərəcəsinə görə yoldaĢın üç
tipini müəyyənləĢdirir: sadəcə olaraq yoldaĢ, yaxın yoldaĢ və
Ģəxsi dost.
Yeniyetmənin yaxın yoldaĢları və dostları ilə ünsiyyəti
sadəcə olaraq təlim fəaliyyəti hüdudları ilə məhdudlaĢmır,
həyatının bir çox sahələrini əhatə edir. Yeniyetmələrin
həmyaĢıdları ilə ünsiyyəti təlimə olan münasibəti ikinci plana
keçirir. Hətta yoldaĢları ilə ünsiyyətə nisbətən doğma adam-
larla ünsiyyətin rolu xeyli azalır. Yeniyetmə belə hesab edir
ki, həmyaĢıd uĢaqlarla münasibətlər onun Ģəxsi münasibətidir,
heç kəsin buna qarıĢmağa haqqı yoxdur. Ona görə də
yeniyetmənin dostları onun üçün referent qrupa çevrilir.
Yeniyetmənin ünsiyyət fəaliyyətinin mühüm sahə-
lərindən birini də “oğlan-qız” tipli münasibətlər təĢkil edir. Bu
dövrdə oğlan və qızlar bir-birilə maraqlanmağa baĢlayırlar.
Onlarda bir-birinin xoĢuna gəlmək arzusu yaranır. Bununla
belə kiçik yeniyetməlik dövründə oğlan və qızların davranıĢı
hələ ambivalent xarakter daĢıyır: onlar bir tərəfdən, bir-biri ilə
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
252
252
maraqlanır, digər tərəfdən isə xüsusiləĢməyə meyl edirlər.
Tədricən bu cür xüsusiləĢmə meyli aradan qalxır.
Yeniyetmələrin mənlik və əxlaqi Ģüuru. Kiçik
məktəblidən fərqli olaraq yeniyetmədə özünə, öz Ģəxsi
həyatına, Ģəxsiyyətinin xüsusiyyətlərinə maraq yarandıqda,
özünüqiymətləndirmə tələbatı, özünü baĢqaları ilə müqayisə
etmə meyli əmələ gəlir. Nəticədə yeniyetmə özü üçün öz
“mən”ini bir növ kəĢf edir. Mənlik Ģüurunun formalaĢmağa
baĢlaması və sonrakı inkiĢafı yeniyetmənin bütün psixi
həyatına, onun təlim fəaliyyətinin xarakterinə, ətrafdakılara
münasibətinə öz təsirini göstərir. Yeniyetmənin mənlik
Ģüurunun formalaĢması onun öz davranıĢını, mənəvi
keyfiyyətlərini, xarakter və qabiliyyətlərini dərk etməsi ilə
baĢlayır. Ġlk dövrlərdə yeniyetmənin mənlik Ģüurunun əsasını
baĢqa adamların mülahizələri təĢkil edir. YaĢ artdıqca yeni-
yetmə özünün Ģəxsiyyətini müstəqil təhlil etməyə və
qiymətləndirməyə baĢlayır.
Bu dövrdə yeniyetmələr öz müstəqilliklərini qoruyub
saxlamağa çalıĢmaqla refleksiya əsasında mənlik Ģüurlarını,
«mən» obrazını, «real» və «ideal mənin» əlaqəsini forma-
laĢdırır və inkiĢaf etdirirlər.
Bütün bunlarla yanaĢı olaraq yeniyetmələrdə özünü-
qiymətləndirmə və özünəmünasibətin formalaĢması baĢ verir.
Mövcud psixoloji ədəbiyyatda yeniyetmələrin özünü-
qiymətləndirmələrinin aĢağıdakı tipləri qeyd olunur:
1.Uşağın «özünüqiymətləndirməsi» ananın verdiyi
qiymətin birbaşa təkrarı kimi özünü göstərir. Adətən uĢaqlar
özlərində birinci növbədə valideynlərinin onlar haqqında qeyd
etdikləri kefiyyətləri görürlər. Əgər valideynlər tərəfindən
neqativ surət təlqin olunur və uĢaq bu nöqteyi nəzəri qəbul
edirsə, onda özünün yararsızlıq, pislik hissinə üstün gəlməsinə
qarĢı davamlı neqativ münasibət formalaĢır. UĢağın ailədən
kənar sosial təmas dairəsinin məhdudluğu valideyninin güclü
nüfuzu sayəsində verdiyi qiymət onun üçün yeganə daxili
özünüqiymətləndirməsinə çevrilir.