Iste‟molchilarning xatti-harakatini uch bosqichda ko„rib
chiqish maqsadga muvofiqdir. Birinchi bosqichda iste‟moldagi
afzallik o„rganiladi. Bunda iste‟molchi
bir tovarni boshqasidan
ortiq ko„rishi mezonlarini aniqlash mumkin. Ikkinchi bosqichda
iste‟molchilar byudjetining chegaralanishiga, ya‟ni iste‟mol
tovarlarini xarid etishda chegarali daromadga duch kelishlari
ko„rib chiqiladi. Iste‟molchilar daromadi
turli tovarlar narxiga
qarab ularga ma‟lum chegarali to„plamdagi tovarlar sotib olish
imkonini beradi. Uchinchi bosqichda iste‟molchi nimani afzal
ko„rishini byudjetning chegaralanishi bilan birga qo„shib
iste‟molchi tanlovi aniqlanadi.
Iste‟mol nazariyasi quyidagi taxmin-mulohazalarga
asoslanadi:
a. Iste‟molchilar iste‟mol tovarlari va
xizmatlarni
solishtirib
ko„rish
va
turkumlashtirishga qodir. Iste‟molchi
ikkita A va B ne‟matlar to„plamidan A ni
B dan yoki B ni A dan afzal ko„radi. A>B,
Bnaflilikka ega bo„ladi. Bu afzal ko„rish
tovarlar qiymatini inobatga olmagan
xoldadir.
b.
Iste‟molchilarning
xohish-
istagining mutanosibligi (tranzitivligi).
Agar iste‟molchi
A tovar guruhini B ga
nisbatan ko„proq istasa va B tovar
guruhini S tovar guruhidan ko„ra ko„proq
xohlasa, unda u A tovar guruhini S tovar
guruhiga nisbatan ko„proq xohlagan
bo„ladi, ya‟ni: A>B, B
S.
c. To„yinmaslik. Tovar qiymatini hisobga olmay, hamma tovarlar yaxshi
(ma‟qul) tovarlar deb hisobga olib, iste‟molchi xar doim kam miqdordan ko„p
miqdordagi tovarlarni afzal ko„radi.
Iste‟molchilik xatti-harakati – bu iste‟molchilarning
turli
tovar va xizmatlarga talabini shakllantirish jarayoni.
Naflilik (Utility) – tovar va xizmatlarning moddiy va ma‟naviy
ehtiyojlar qondirilishini ta‟minlash, ya‟ni ularning qanoatlantirish
manbai bo„lish xususiyati hisoblanadi. Naflilik – jamiyat yoki biror
bir shaxsni ehtiyojlarini qondira olish qobiliyatidir. Tovar va
xizmatlarning nafliligi ularning sifati bilan bog„liq. Sifat
ko„rsatkichlariga quyidagilarni kiritish mumkin: sog„liqqa
foydali-
ligi, dizaynining estetik chiroyi, foydalanish osonligi, uzoq mud-
datliligi,
qulayligi, individualligi, xavfsizligi, yuqori statusga ega
ekanligi va b.
Bozordagi iste‟molchilarning xatti-xarakatiga qarab naflilikni ikki xil tahlil qilish
mumkin. Bu o„z navbatida ikki xil yondashuvni kelib chiqishiga ham sabab bo„lgan.
Birinchisi, naflilikni son jihatdan o„lchab
tahlil qilish, ikkinchisi, naflilikni son jihatdan
o„lchab emas, balki tabaqalashtirish orqali, ya‟ni yuqori va quyi naflilik, eng yaxshi va
eng yomon naflilik va x.k.
Ma‟lumki, iste‟molchi bozorga chiqar ekan, u
bir qancha turdagi tovar va
xizmatlarga duch keladi. Yalpi naflilik (Total utility) – ma‟lum bir vaqtda, ma‟lum bir to-
var yoki xizmatni iste‟mol qilish natijasida olinadigan yalpi qondirish. Naflilik
funksiyasi – iste‟molchining individual istagini aniqlab beruvchi iste‟mol xajmi va yalpi
naflilik o„rtasidagi son jihatdan bog„liqlikni ko„rsatadi. Naflilik funksiyasi
iste‟molchining iste‟mol qiladigan ne‟matlar xajmi bilan, u ushbu ne‟matlarni iste‟mol
qilish natijasida oladigan naflilik darajasini ifodalaydi. Naflilik funksiyasi orqali
nafaqat umumiy naflilikni ifodalash mumkin balki, ketma-ket ne‟matdan qo„shimcha
bir birlik iste‟mol qilish natijasida oladigan qo„shimcha o„sgan
naf miqdorini
ifodalovchi, chekli nafni ham aniqlash mumkin. Chekli naflilik (Mariginal utility) – bir
birlik qo„shimcha iste‟mol natijasida olinadigan qo„shimcha naflilikdir.