Mavzu. Siyosatshunoslik fani predmeti, maqsad va vazifalari

3-MAVZU. SIYOSIY HOKIMIYAT

Reja:

1. Hokimiyat tushunchasi, sub’ekti, ob’ekti va resurslari

2. Hokimiyatning turlari va shakllari

3.Siyosiy hokimiyat va uning hususiyatlari
Tayanch tushunchalar: Hokimiyat, hokimiyatning maqsadi, hokimiyat qiyofasi, pozitiv-sotsiologik talqin, teologik (diniy nuqtai-nazaridan) talqin, bixevioristik talqin, psixologik talqin, hokimiyatning guruh konsepsiyasi, hokimiyatning noguruhiy konsepsiyasi —"nol miqdori", hokimiyat sub’yekti, hokimiyat ob’yekti hokimiyat resurslari, utilitar resurslar, majburlovchi resurslar, sotsial resurslar, madaniy-axborot resurslar, demografik resurslar.

Hokimiyat tushunchasi, sub’yekti, ob’yekti va resurslari

Siyosatshunoslikning asosiy masalasi «hokimiyat» bo‘lib, bu atama juda ko‘p ma’nolarga ega. Tabiatshunoslar tabiat ustidan hukmronlik qilish haqida, iqtisodchilar xo‘jalik hokimiyati haqida, faylasuflar jamiyat ob’yektiv qonunlarining hukmronligi haqida, huquqshunoslar davlat hokimiyati haqida, ruhshunoslar insonning o‘z-o‘ziga hukmronlik qilish, pedagoglar esa ota-onalarning bolalar ustidan hukmronligi haqida so‘z yuritadilar.

"Hokimiyat" tushunchasiga aniq ta’rif berish nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyatga ega. Jamiyatda chuqur islohotlar o‘tayotgan bir davrda islohotlarning ko‘lami, sur’ati va samaradorligi hokimiyat sohasidagi o‘zgarishlar ko‘lami, sur’at va samarasiga to‘g‘ri proportsional ekanligini juda ko‘p mamlakatlar misolida ko‘rishimiz mumkin. Shuning uchun, siyosatda hokimiyatning o‘rnini, vazifalarini va, umuman, bu tushunchaning mazmunini to‘g‘ri anglash, siyosiy jarayonlar to‘g‘risida hukm yuritish, uni to‘g‘ri baholash imkonini beradi.

Ko‘pgina olimlar hokimiyatni siyosatning asosiy masalasi, uning bosh muammosi, deb hisoblaydilar. Hokimiyat siyosatda odamlar faoliyatining alohida bir sohasi sifatida shakllanish imkonini beradi.

Jamiyatda, odamlar o‘rtasidagi munosabat tarzida vujudga keluvchi hokimiyat dastlab siyosiy tabiatga ega bo‘lmagan, chunki u, asosan, mos tushuvchi manfaatlarni tartibga solgan (oqsoqollar, qabila boshliqlari, avliyolarning avtoritetga asoslangan anonim hokimiyati).

Jamiyatning rivojlanishi, uning keyingi murakkablashuvi hokimiyatning samaradorligini oshirish maqsadida markazlashuviga olib keladi. Hokimiyat qabila boshliqlari, beklar, xonlar, guruhlar qo‘lida to‘planadi (individual hokimiyat). Mana shu hokimiyatning mukammal shakllarini topishga intilish, ko‘pgina Sharq mutafakkirlari asarlarida uchraydi. Ammo, ijtimoiy tengsizlikning ortib borishi, ijtimoiy tizimlarning murakkablashishi hokimiyatning institutsional shakllarini keltirib chiqaradi. Hokimiyat boshqaruv, barqarorlik, muvofiqlashtirish vazifalarini bajaruvchi maxsus institutlarga tayana boshlaydi.

Aslida insoniyat tarixini hokimiyatsizlik (tartibsizlik, anarxiya) va hokimiyat mustabidligi (diktatura) o‘rtasida eng ma’qul, o‘rta miyona echimni topishdan iborat, deb aytish to‘g‘ri bo‘ladi.

Siyosiy fikr tarixida hokimiyatga e’tibor juda qadimdan mavjud. Hokimiyat to‘g‘risida fikr-mulohazalarni biz dunyodagi eng qadimgi qo‘lyozma manbalarida uchratamiz. O‘rta asr mutafakkirlari ham hokimiyat haqida ko‘p va ibratli fikrlarni qoldirganlar. Ularning aksariyatini biz, bugungi kun nuqtai nazaridan, me’yoriy yondashuvlar qatoriga kiritamiz, chunki mualliflar, «hokimiyat» tushunchasiga ilmiy kategoriya tarzida qaramaganlar va uni ta’riflashga harakat qilmaganlar.

Hokimiyat tushunchasiga doir datslabki qarashlar qadimgi Yunonistonda shakllandi. Qadimgi yunon tilidagi “arxe” (arche) tushunchasi quyidagicha talqin etiladi: 1) boshlanish, oldin, dastavval; 2) boshchilik, hukumat, hokimiyat, hukmronlik; 3) boshqariladigan. U yana quyidagi ma’nolarni ham anglatgan – kelib chiqish, avvali sabab, bosh, boshlanish, prinsip, asos. Lekin “arxe” tushunchasi ikkita asosiy ahamiyatni anglatgan – boshlanish va hokimiyat. Bunda hokimiyat ikkinchi o’ringa qo’yilgan. Bundan faraz qilish mumkinki, idora etish, boshqarish imkoniyati va qobiliyati boshlash, boshda turish, birinchi bo’lish, bosh bo’lish, tashabbuskor bo’lish, boshlab berish ya’ni boshlang’ich xatti-harakatni amalga oshirish, kuch manbai bo’lish kabilarga nisbatan natijani anglatgan. Idora etish – avvalambor, boshlash, tashabbus ko’rsatish, faollashtirish, qo’zg’ash, yashash uchun chorlash, hayotni berish sifatida idrok etilgan. “Arxe” so’zi o’zagidan quyidagi yunon so’zlari tashkil topgan – manba asos soluvchi, boshlashga xizmat qiluvchi, avval boshi dastlabki qadimgi, bosh, ilk obraz, asllik haqiqiylik. Albatta bunda so’z odamlar o’rtasidagi munosabatlar to’g’risida emas, balki turmushdagi o’ziga xos ahvoli va o’ziga xos mavjudligi aniq ravshan ifodalangan ishtirok, yuqori maqom, betakror rollar, alohida ahamiyat kasb etish, ahamiyatli bo’lish haqida ketmoqda.

Ana shu tushuncha lotin tilida taxminan “Potestas” qabilida ifoda etilib u quyidagi ma’nolarni anglatadi: 1) kuch-qudrat, xatti-harakat, nimanidir qilish kuchi, qandaydir faoliyatni amalga oshirish uchun yetarlicha kuch-qudratga ega bo’lish; 2) hokimiyat, hukmronlik, kimnidir hayoti va o’limini idora etish xuquqi; 3) qobiliyat, imkoniyat.

Ingliz tilida “Power” tushunchasi esa quyidagilarni anglatadi: 1) kuch, qudrat, energiya, unumdorlik; 2) qudratlilik, hokimiyat, ta’sir, quvvat; 3) vakolat; 4) davlat, oliy hokimiyat; 5) qobiliyat, imkoniyat. “Powerful” esa: 1) kuchli, qudratli, quvvatli; 2) qudratli, ta’sirchan; 3) kuchli ta’sir etuvchi; 4) vazmin, salmoqli, ahamiyatli.

Hokimiyat tushunchasi dastlab Aristotel tomonidan chuqur tadqiq etildi. U hokimiyatni nafaqat insonlar o’zaro munosabati sifatida, balki siyosiy hokimiyat sifatida ham teran ta’riflab berildi. Aristotelning ta’kidlashicha, siyosat – bu sotsial “butunlik” va uning alohida “qismlari” o’zaro munosabatlarini uyg’unlashtirish ta’sir kuchi bilan “siyosiylashgan”, qaysiki, albatta muvofiqlashtiruvchi omil yoki hokimiyat mexanizmi ishtirok etadigan odamlar o’zaro munosabatlarini yo’lga solishdir. U o’zining “Siyosat” asarida bu ijtimoiy munosabatlar mexanizmi haqida quyidagi fikrlarni bildiradi: “Ilgari tarqoq bo’lgan yoki biri boshqa biri bilan uzluksiz bog’langan, bir necha qismlardan tuzilgan hamma narsa bir butunlikni tashkil etadi va unda hokimiyat yuritish sababi, buysunish sababi namoyon bo’ladi. Bu tabiatning umumiy qonunidir, shuning uchun ham unga ko’tarinki, ruhiy mohiyat bo’ysundirilgandir.

Lekin shu bilan birga Aristotel “hukmronlik qiluvchi hokimiyat”ning oddiy munosabatlaridan farqli o’laroq jamiyatdagi ijtimoiy hokimiyatni boshqalarga nisbatan mukammalligi va murakkab tuzilmalarga ega ekanligiga muhim ahamiyat beradi. Bunday hokimiyat esa o’zaro irodaviy munosabatlari kechadigan jamiyatga xosdir. Hokimiyat zaruriyatdir deb ta’kidlaydi Aristotel chunki avvalambor barchani yagona irodaga bo’ysundirmay, uning bir butunligi va hamjihatliligini ta’minlamay turib jamiyatni uyushtirish va birlashritish aqlga sig’maydigan bir holdir.

Hokimiyat tabiati va mohiyatini ochib berishda ingliz mutafakkiri Jon Lokkning xizmatlari benihoya kattadir. U birinchilardan bo’lib hokimiyatni insonparvarlashtirish va ma’naviyatga bo’ysundirish g’oyasini ilgari suradi. Uning hokimiyatni farovonlikka erishish vositasi ekanligiga doir quyidagi ta’rifi bu tushunchani chuqur anglashga imkon beradi: “…Siyosiy hokimiyat – bu shunday hokimiyatki, qaysiki har bir odam bunday hokimiyatga tabiiy holatda ega bo’lib, uni jamiyat qo’liga, hukmdorlarga shunchalik holda beradiki, ya’ni jamiyat o’z zimmasiga aniq ifodalangan yoki so’zsiz ishonchli tarzda shuni ta’minlashni o’z zimmasiga oladiki, u bu hokimiyatdan faqat jamiyat a’zolari farovonligi va ularning mulklarini saqlash uchun foydalana olsin. …Shu tariqa, bu hokimiyatning maqsadi va mezoni – hokimiyat tabiiy holatda har bir odamning qo’lida bo’lgan bo’lsa, unga tegishli hamma narsa endi uning jamiyatida, ya’ni butun bir insoniyatda saqlanishi bilan xotimalanadi. Bu hokimiyatning imkoniyati mansabdor shaxs qo’lida bo’lganida hokimiyat jamiyat a’zolarini saqlash, demak, ularning hayoti erkinliklari va mukllarini saqlashdan boshqa hech qanday maqsad va mezonga ega bo’lmaydi. Va, binobarin, bu hokimiyat ularning hayoti va boyliklariga daxl qiladigan despotik va mutlaq bo’lishi mumkin emas, ular imkon qadar saqlanishi lozim; aksincha, bu hokimiyat bir butunlikni saqlashni, undan faqat va faqat buzilgan, bir butunlik va sog’lomlikka xavf soladigan, uningsiz hech qanday shafqatsizlik qonuniy bo’lmagan qismlarni uzib olib tashlashni qo’llab-quvvatlaydigan, qonunlar yaratadigan, uni buzishlarga qarshi jazolashlarni ko’zda tutadigan hokimiyat bo’lishi lozim. Va bu hokimiyat faqat shartnoma va bitimlardan, hamjamiyatni tashkil etuvchilarning o’zaro kelishuvlaridan kelib chiqadi”.

Ko’rinib turibdiki, demak, birinchidan, hokimiyat yuritish – boshlash va boshchilik qilish. Ya’ni, oldindan hozir bo’lish va so’zsiz ustunlik qilish, ustuvor qilish, ustun bo’lish, afzal bo’lish. Ikkinchidan, hokimiyat yuritish – demak, hukmronlik qilish, ya’ni ega bo’lish, tasarruf etish, ushlab turish, o’z mulkiga ega bo’lish. Uchinchidan, hokimiyat yuritish – demak, hukmronlik qilish, idora etish, boshqarish, ega bo’lish, foydalanish, rahbarlik qilish, amru farmon berish, buyruq berish, o’z ixtiyoriga ega bo’lish. Bundan shunday xulosa chiqadiki, hokimiyat fenomeni faqat odamlarga taalluqlidir.

Hokimiyat hayotda ko’pqirrali hodisa sifatida namoyon bo’ladi. Hokimiyat fenomeni va notenglik, ularning odamlar, ijtimoiy guruhlar va davlat institutlari o’rtasida taqsimlanishi uzoq davrlardan boshlab turli sharhlar, asoslashlar va ularga nisbatan shubhalar tug’ilishiga sabab bo’ldi. Bertran Rassel hokimiyatni barcha ijtimoiy fanlarni tushuntirib beradigan tushuncha sifatida talqin etib, uni fizikadagi energiya tushunchasiga o’xshatadi. Hokimiyat fenomeni turli insonlar maqsadlarining o’zaro kelisha olmasligi yoki ularning muvaffaqiyatga erishish vositasi bo’lgani uchun ham paydo bo’ladigan ijtimoiy ixtiloflar vaziyatiga uchraganligi sababli juda murakkab hodisa sifatida namoyon bo’ladi. Ba’zan hokimiyat tushunchasini noxush hujumlarga uchrashi sabablaridan biri – bu uning majburlash zulm qilish, kuch ishlatish yoki adolatsiz hukmronlik qilish sifatida kishilar xotirasida avloddan-avlodga o’tib kelayotganligidir. Lekin aksariyat holatlarda hokimiyat hodisasi ijobiy talqin etiladi, uni qonuniy rahbarlik qilish avtoritet, e’tirof etilgan yyetakchilik, ta’sir qilish, tarbiyalash, manfaatlarni kelishtirish, guruhiy hamkorlik kabi holatlardagi eng zaririy hodisa ekanligi tan olinadi.

Hokimiyat tushunchasiga oid yondashuvlar

Hokimiyat tushunchasi siyosiy fan kategoriyalari tizimida markaziy o‘rinni egallaydi. Energiya tushunchasi fizikada, pul tushunchasi iqtisodiy nazariyada qanday o‘rinni egallasa, bu tushuncha ham siyosiy fanda xuddi shunday o‘rinni egallaydi. Biz quyida hokimiyat tushunchasiga oid eng muhim yondashuvlarni ko‘rib chiqamiz.

1. Hokimiyatning eng ko‘p tarqalgan ta’riflaridan biri - pozitiv-sotsiologik talqindir (nemis faylasufi va sotsiologi M. Veber). Bu talqinda hokimiyat biror individning muayyan ijtimoiy sharoitda boshqa individga o‘zining irodasini o‘tkazish qobiliyati sifatida tushuniladi. Hokimiyat munosabatlarining asosini o‘zaro ta’sir doirasiga kiritish munosabatlari tashkil etadi. Bunday munosabatlar hokimiyat sub’ekti va ob’ekti o‘rtasida qaror topadi.

2. Hokimiyatning teologik (diniy nuqtai-nazaridan) talqini (B. Rassel). Bu talqinda hokimiyat muayyan mavsadga erishish, ko‘zda tutilgan natijalarga ega bo‘lishning diniy yoki ilohiy nuqtai-eazaridan tafsiflanadi. Qisqa qilib aytganda, hokimiyat- bu ko‘zlangan maqsadlarini ro‘yobga chiqarishdan iboratdir.Teologik ta’rifda hokimiyat keng ma’noda talqin etiladi. Bunda hokimiyat nafaqat kishilar o‘rtasidagi munosabatlarning, balki insonning atrof-muhit bilan, xudo bilan o‘zaro munosabatlarini ham o‘z ichiga oladi.

3. Bixevioristik talqin. Bu talqinda hokimiyat sub’ekt xulq-atvorining maxsus turi sifatida olib qaraladi. Bunda birovlar buyuradilar, boshqalar bo‘ysunadilar.Bixevioristik yondashuv hokimiyatni tushinishni individuallashtiradi, uni real shaxslarning o‘zaro harakatlaridan iborat deb qaraydi.Hokimiyatning keng tarqalgan bixevioristik talqinini G. Lassuel taklif etgan. U hokimiyatning paydo bo‘lishi uchun dastlabki impulslarni individga insonga xos bo‘lgan hokimiyatga intilishlik (iroda) va “siyosiy energiyaga” egalik qilishlik beradi, deb hisoblaydi. Inson hokimiyatda hayotni yaxshilash: boylik, obro‘ orttirish, erkinlikka, xavfsizlikka va hokazolarga erishish vositalarini ko‘radi.

4. Hokimiyatning psixologik talqini ( Z. Freyd, K.Gustav YUng, K. Xorni). Bu talqin hokimiyatni real individlarning xulq-atvori sifatidagi bixevoristik tushunishidan kelib chiqib, ushbu xulq-atvorning sub’ektiv tomonini, kishilar ongi va ruhiyatida ildiz otgan hokimiyatning manbaini ochib tashlashga harakat qiladi. Bu xildagi eng ko‘zga ko‘ringan yo‘nalishlardan biri- psixoanalizdir. U hokimiyatga intilishni va, ayniqsa, uni egallashni jismoniy yoki ma’naviy zaiflikni sub’ektiv kompensatsiya qilish vazifasini bajaradigan psixik energiya sifatida talqin etadi. Hokimiyat irodalarning o‘zaro harakati- birovlarni bo‘ysunishga, boshqa birovlarning “Ixtiyoriy qo‘shilishga” tayyorgarligi sifatida vujudga keladi

5. Hokimiyatning tizimli talqini. Bu talqin hokimiyatning bixevoristik va psixologik ta’riflaridan farq qiladi. Agar bu ikki yo‘nalish real kuzatishlarga tayanib hokimiyatni tushunishda quyidan yuqoriga, individlardan jamiyatga qarab borishni talab qilsa, tizimli usul esa hokimiyatni individual munosabatlardan emas, balki sotsial tizimdan hosil bo‘lganligidan kelib chiqadi. U hokimiyatni tizimli qabul qilgan jamoa maqsadlarini ro‘yobga chiqarishga yo‘naltirilgan majburiyatlarni uning elementlari tomonidan bajarilishini ta’minlash qobiliyati sifatida olib qaraydi.

6. Hokimiyatning tuzilmaviy-funksional talqini (Amerika sotsiologi T. Parsons). Bu talqin hokimiyatni keng bo‘lmagan sub’ektlarning munosabati, sotsial tashkilotning xususiyati sifatida, insonlar birligining o‘zini o‘zi tashkil etish, uyushtirish, safarbar qilish uslublari sifatida olib qaraydi. Insonning jamoa bo‘lib yashashini, ko‘p kishilarning birgalikdagi hayotini hokimiyatsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Jamiyat turli elementlardan iborat bo‘lgan yaxlitlikdir. Uning o‘zi quyidan yuqoriga qarab tuziladi, boshqaradigan va ijro etuvchi sotsial rollarni tabaqalashtiradi. Hokimiyat- bu resurslarni, ta’sir ko‘rsatish vositalarini safarbar qilishga imkon beruvchi sotsial maqomlar, rollarning xususiyatidan iboratdir.

7. Relyasion (fr.- munosabat) ta’rif. Bu ta’rif hokimiyatni ikki sherik o‘rtasidagi munosabat sifatida olib qaraydi. Bunda ulardan biri ikkinchisiga belgilovchi ta’sir o‘tkazadi. Bu holda hokimiyat uning sub’ekti va ob’ektining o‘zaro harakati sifatida namoyon bo‘ladi, sub’ekt muayyan vositalar yordamida ob’ektni nazorat qiladi.

Sharqona talqin (Kuntszi) bo‘yicha, hokimiyat davlatda mujassam, davlat hokimityati ota hokimiyatiga, hukmdor va fuqarolar o‘rtasidagi munosabatlarga tengdir.

Hukmdorning otalarcha g‘amxo‘rligi, fuqarolarning farzandlik mehr-muhabbati-hokimiyatining asosiy tamoyilidir. Bu tamoyilning buzilishi hokimiyatning emirilishi, jamiyatda tartibsizlik, beqarorlikning hukmronligi demakdir. Mazkur talqinga binoan, hukmdor-mamlakat, el-yurt xalqning otasidir. Uning muqaddas burchi—mamlakatga otalik qilish, ya’ni xalqni to‘g‘ri yo’lga boshlash va yomon yo’ldan qaytarish, Vatanning farovonligini, tinch- totuvligini, osoyishtaligini ta’minlashdir. Xalq esa, hukmdorning farzandi va tayanchidir. U farzandlik burchini bajarishi, ya’ni hukmdorning ishonchini oqlashi, mas’uliyatli bo‘lishi, buyruqlarga, ko‘rsatmalariga so‘zsiz itoat etishi va uni bajarishi zarur.

Islomiy talqinga ko‘ra, butun borliqdagi eng oliy hokimiyat Alloh taologa tegishlidir. Undan boshqa 18 ming olamda oliy hokimiyatga ega bo‘lgan zot yo’q.

Allohning irodasiga osmonlar-u erdagi barcha narsalar, hukmdorlar ham, fuqarolar ham so‘zsiz buysunadi. Har bir inson, jamiyatda tutgan o‘rnidan qat’iy nazar, barcha yaxshiy-u yomon ishlari uchun yaratuvchi oldida javobgardir.

Allohning yo’rig‘iga amal qilgan kishilar bu dunyo-yu u dunyoda saodatmand bo‘ladi, uning irodasiga bo‘ysunmay, haddan oshib, havoi nafsga berilib yurganlar esa, bu dunyoda g‘azabga uchrab, xor—zor bo‘ladi, u dunyoda azob- uqubatga duchor bo‘ladi. Mazkur talqinga ko‘ra, hukmdor—Allohning yerdagi soyasidir. Uning vazifasi Alloh xohish —irodasining aniq ado etilishi to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishdan, uning yo’l- yo’rig‘ni joriy etishdan iboratdir.

Har bir mo‘min musulmon—Allohning bandasidir. Uning vazifasi—Alloh, uning Rasuliga va o‘z rahbarlariga itoat qilishdir. Dunyoviy hokimiyat —Alloh taolo ko‘rsatgan hidoyat yo’lidan boruvchi, u man etgan hodisalar—zalolat, razolat, nohaqlik, tartibsizlik, yovuzlik, tubanlik, munofiqlik bilan kurashuvchi va tinchlik, osoyishtalikni, farovonlikni ta’minlovchi vositadir.

Ammo, jamiyatlar rivojlanishi bilan hokimiyat tabiati, mazmuni, talqinlari ham o‘zgarib bordi. Hokimiyat ilohiy emas, ijtimoiy hodisa sifatida qarala boshlandi.

Yevropada shakllangan zamonaviy siyosiy tizimlarning rivoji, hokimiyat mazmuni va shakllarida katta o‘zgarishlar yuz berishiga olib keldi. G‘arb ijtimoiy tizimlarida hokimiyat, xususan, siyosiy hokimiyat eng oliy ijtimoiy qadriyat darajasiga ko‘tariladi. Natijada, bu davrda, yashab ijod etgan jamiyatshunos olimlarning ko‘pchiligi-hokimiyatni ta’riflashga uringanlar.

N.Makiavelli hokimiyat deganda, davlat hokimiyatini tushunadi. Uningcha, hukumatning o‘z fuqarolarini boshqara olish qobiliyati-hokimiyat bo‘lib, davlat, siyosatning maqsadi-barcha vositalar bilan hokimiyatni kuchaytirishdir. "Hokimiyatning quroli hukmronlikdir, hokimiyatning asosi" yaxshi «qonunlar» va "yaxshi qo‘shindir". Hokimiyat odamlar ehtiroslarini tinglovchi va ularda fuqarolik sifatlarini tarbiyalovchi kuchdir.

T. Gobbs hokimiyatni birinchi marta tushuncha sifatida ta’riflashga uringan. "Inson hokimiyati, - deb yozadi u,- kelajakda qandaydir imtiyoz, foydaga erishish uchun undagi hozir mavjud vositalardir.

Keyingi bosqich—M.Veber. Uning tahlilida hokimiyat tushunchasi zamonaviy aniqlikka ega bo‘ldi. Veberda hokimiyat "Aktor ijtimoiy munosabatda, qarshilikka qaramay, o‘z irodasini amalga oshirish ehtimoli, bu ehtimol nimaga asoslanishidan qat’iy nazar". Veber ta’rifida hokimiyatning uch eng muhim sifati ko‘rsatiladi: 1) hokimiyat individlarga xos xususiyat emas, ular o‘rtasidagi munosabatlar doirasida mavjud; 2) hokimiyat imkoniyat, ehtimollik terminlarida ta’riflanishi kerak; 3) hokimiyatning asosini hamma narsa, xususiyat yoki munosabat tashkil etishi mumkin. Gobbs kabi M.Veber ham hokimiyatni individlar o‘rtasidagi (ammo guruhlar yoki jamoalar o‘rtasidagi emas) atayin assimetrik (tengsizlik asosidagi) munosabat, deb tushunadi. Avtoritetdan farq qilib, hokimiyat ijtimoiy mavqelar yoki rollar bilan emas, individlarning shaxsiy sifatlari bilan bog‘liq. Ammo, Veber hokimiyat tushunchasini mavhum hisoblab, ko‘proq hukmronlik terminini ishlatishni ma’qul ko‘rgan.

Hokimiyatning zamonaviy nazariy tahlilida ikki asosiy an’ana yaqqol ko‘zga tashlanadi:

Birinchisi, hokimiyatning guruh konsepsiyasi (Dj. Skott atamasi) yoki "realizm an’anasi" (R.Dal atamasi), deb atalishi mumkin. U ibtidosini T.Gobbs, M.Veberdan olib, X.Lassuel va E.Keplen, R.Dal, D.Kartrayt, S.Loks, E.Giddens v.h.lar tadqiqotlarida namoyon bo‘lgan. Ular hokimiyatni individlar o‘rtasidagi mavjud yoki bo‘lishi mumkin bo‘lgan ixtilofni o‘z ichiga oluvchi tengsizlik munosabati deb baholashadi. Hokimiyat shunday ta’sir doirasida vujudga keladiki, unda subektlardan biri ikkinchisiga uning qarshiligiga qaramay ta’sir eta olish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Hokimiyat kimdandir ustunlik, "nol miqdori" munosabati sifatida ta’riflanadi. ("Nol miqdori" qaysidir individ va guruhlar hokimiyatining ortishi boshqa individlar va guruqlar hokimiyatining kamayishini anglatadi).

Ikkinchi an’ana hokimiyatning noguruhiy konsepsiyasi —"nol miqdori" g‘oyasini inkor etadi va hokimiyat barchaning foydasiga xizmat qila olishidan kelib chiqadi. Bunda hokimiyat butun jamoaga tegishli manba, butun jamoaning biron foydaga erishishi qobiliyati sifatida qaraladi. Hokimiyatning legitim xarakteri uning alohida individlar, guruhga emas, butun jamiyatga tegishli ekanligida, deb ta’kidlanadi. Bu qarashlarning ibtidosini biz Aflotun, Arastuda uchratsak, zamonaviy mualliflardan T.Parsons, X.Arendt va qaysidir darajada M.Fukolarni shu nazariya tarafdorlari, deb ayta olamiz.

Bunday tahlil asosida Parsons hokimiyatni an’anaviy ta’riflardan ancha farqli usulda ta’riflaydi. Hokimiyat aktorlar yoki munosabatlar xususiyati emas, tizimlarning xususiyati (resursi) sifatida ta’riflanadi. Hokimiyat "tizim elementlari o‘z burchlarini bajarishlarini ta’minlashga bo‘lgan umumiy qobiliyat bo‘lib, kollektiv maqsadlarga erishishga intilgani uchun legitimlashadi va itoat etilmagan hollarda sanksiyalar qo‘llashni nazarda tutadi, boshqarish vositalarini xarakterlaydi. Ular bir funksiyani bildirganlari uchun sinonim sifatida qo‘llanishlari mumkin, lekin mohiyati jihatidan turli holatlarni ifodalaydilar. Ularni aralashtirish nafaqat "lingvistik karlikni" balki "siyosiy ko‘rlikni" ham, ya’ni siyosiy jarayonlarni aks ettirishdagi "ko‘rlikni" anglatadi. Negaki, bunda asosiy siyosiy masala — "kim kimni boshqarayapti?" degan savol bo‘lib qoladi. Uning fikricha bu, bosh masala emas.

Parsonsdan farqlicha, Arendt hokimiyat va zo‘rlikni aniq farqlaydi: zo‘rlik-mohiyatiga ko‘ra doimo erishayotgan maqsadlari orqali oqlashga muhtoj. Hokimiyat esa kelishuvga asoslangani uchun, oqlanishga emas, legitimlikka muhtoj. U nimagadir erishish vositasi emas. U umumiy iroda va ijtimoiy birlikni amal qilishini ta’minlaydi, zo‘rlik va hokimiyat ko‘pincha qo‘lma-qo‘l, yonma-yon kelishsa-da, ular bir-biriga qarama-qarshidir. Hokimiyat zo‘rlikka asoslanmaydi, aksincha zo‘rlik hokimiyatni emirishi mumkin, ammo yarata olmaydi. Bunday fikr mantig‘idan quyidagi xulosa kelib chiqqan: istibdodga asoslangan tuzum zo‘rlikka eng ko‘p suyangan va hokimiyatga eng kam darajada ega boshqaruv shakli.

Hokimiyatning mazmuni, mohiyati, chegaralariga doir bahs davomida hokimiyat "qiyofalari" haqida ham munozara yuritildi. Xususan, amerikalik politolog Robert Dal hokimiyatning bir o‘lchovli modelini yaratadi va unga "maqsadlar borasidagi ochiq ixtilof" sifatida qaraydi. Bu — hokimiyatning birinchi qiyofasi. Ya’ni siyosiy hokimiyat bir guruh indvidlarning ikkinchi (boshi) guruhga o‘z maqsad — manfaatlariga mos qarorlar qabul qilish orqali irodalarini o‘tkaza olishdir.

Boshqa amerikalik tadqiqotchilar P.Baxrax va M.Barat’slar hokimiyatning ikkinchi qiyofasi ham mavjudligini, u qarorlarni qabul qilmaslik vaziyatida namoyon bo‘lishini ta’kidladilar. Ya’ni o‘zi uchun xavfsiz muammolarni ommaviy muhokamaga kiritib, bunga xizmat qiluvchi qadriyatlar va institutlarni yaratadi va mustahkamlaydi. U buning uddasidan qay darajada chiqa olsa, shu darajada echimi manfaatlariga ziyon etkaza oladigan siyosiy hokimiyat sub’yektlariga davlat va uning institutlari, siyosiy elitalar, siyosiiy yyetakchilar, siyosiy partiyalar kiradi. Hokimiyat egalari sifatida subektlar bir qator belgilarga ega bo‘lishi kerak: hokimlik qilish istagi va o‘z zimmasiga mas’uliyatni ola bilish, bilim, imkoniyatlarni ishga sola bilish, avtoritetiga ega bo‘lish singari.

Demak, hokimiyat tushunchasi keng va xilma-xildir. Hokimiyatga quyidagicha ta’rif berish mumkin:

Hokimiyat - bu kishilar, ijtimoiy guruhlar hamda sinflarning faoliyatiga, xulq-atvoriga, harakatlariga iqtisodiy, siyosiy, g‘oyaviy, ijtimoiy mexanizmlar, shuningdek, kuch ishlatish, zo‘rlik qilish, ishontirish qobiliyatlari bilan ta’sir etuvchi faoliyatning alohida shaklidir.

Hokimiyat - yaxlit va bir butun ijtimoiy hodisadir. Bu esa uning muayyan tarkibiy qismlardan tashkil topganligini inkor etmaydi.

Hokimiyat - bir qator tuzilmalardan iborat bo‘lgan ijtimoiy hodisadir. Uning tarkibiga sub’yekt, ob’yekt va resurslar kiradi.

Hokimiyatning asosiy tarkibiy qismlaridan biri- sub’yekt (aktor) dir. U hokimiyatning bevosita tashuvchisidir.

Sub’yekt - hokimiyatning faol, yo‘naltiruvchi qismidir. U alohida inson, sotsial guruh, kishilarning birligi, misol uchun xalq yoki jahon hamjamiyati, davlat institutlari, siyosiy partiyalar bo‘lishi mumkin. Biroq, har qanday inson hokimiyatning sub’ekti bo‘lavermaydi. U hokimiyat sub’yekti bo‘lishi uchun qator sifatlarga ega bo‘lishi kerak. Avvalambor bu hokimlikka xohish-istak, ko‘rsatmalar yoki buyruqlarda ko‘rinadigan hokimlik qilish irodasidir. Ko‘pchilik kishilar hokimiyatga egalik qilishdan qoniqish his etmaydilar. Ular uchun hokimiyat o‘z-o‘zidan boylik hisoblanmaydi. Ko‘plar agar hokimiyat turli imtiyozlarni olish uchun imkoniyatlar ochib bermaganda umuman rahbarlik lavozimlaridan va ular bilan bog‘liq bo‘lgan ma’suliyatdan o‘zlarini olib qochgan bular dilar. Ular uchun hokimiyatga intilish instrumental xarakterga ega, ya’ni boshqa bir maqsadga erishish vositasi bo‘lib xizmat qiladi.

Hokimiyat sub’yekti rahbarlik qilishga xohish-istak va ma’suliyatni o‘z bo‘yniga olishlikdan tashqari u bilimdon bo‘lishi, ishning ma’no-mazmunini, qo‘l ostidagilarining holati va kayfiyatini bilishi, resurslardan foydalana ola bilishi, obro‘-e’tiborli bo‘lishi kerak. Jamiya uchun hokimiyat sub’ektining uyushqoqligi juda ham muhim. Albatta, hokimiyatning real tashuvchilarini ushbu sifatlar bilan bir xil darajada ta’minlangan deb bo‘lmaydi.

Hokimiyat sub’yektlari murakkab ko‘p darajali xarakterga egadirlar. Uning boshlang‘ich aktorlari- individlar va ijtimoiy guruhlar, ikkinchilari- siyosiy tshkilotlar, eng yuqori darajadagi sub’yektlari - siyosiy elitalar va liderlardir. Ushbu darajalar o‘rtasidagi aloqalar doimo bir tekisda va silliq ketavermaydi. Bu aloqalar buzilishi ham mumkin. Masalan, liderlarning ommadan, hatto o‘zining partiyasidan uzilib qolish hollari ham tez-tez uchrab turadi.

Hokimiyat sub’yekti ob’yekt bilan munosabatlarda birinchi darajali rol o‘ynaydi. U hokimiyat munosabatlarini ko‘rsatmalar (buyruq) orqali ifodalaydi. Bu ko‘rsatmalarda hokimiyat ob’yektining xulq-atvori, buyruqni bajarganlik yoki bajarmaganlik uchun rag‘batlantiruvchi va jazolash choralari ko‘zda tutiladi. Ijro etuvchilarning munosabati buyruqdagi mavjud talablarning xarakteriga ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘ladi.

Ob’yekt - hokimiyatning ikkinchi muhim elementidir. U hokimiyat sub’yekti qarorlarining bevosita boshqaruvchisidir. Ob’yekt ham, xuddi sub’yekt kabi hokimiyatning ajralmas tarkibiy qismidir. Bu elementsiz hokimiyatni tasavvur etib bo‘lmaydi. Hokimiyat ob’yektini quyidagilar:individ, sotsial guruh, sinf, jamiyat tashkil etadi.

Hokimiyat sub’yektining sifati, faolligi jamiyatning siyosiy madaniyati bilan belgilanadi. Bu madaniyat qanchalik yuqori bo‘lsa, mustabid tuzumga ehtiyoj shunchalik kam bo‘ladi.

Eng zamonaviy hokimiyat konsepsiyalari hokimiyatning "kommunikativ" jihatiga diqqatni qaratar ekan, hokimlik munosabatlari ikki tomonlama, assimetrik (tengsiz) munosabatlar ekanligini ta’kidlashadi. Hokimiyatshunoslikda mashhur misolni biz ham keltiramiz: Chorrahadagi nozir qo‘lidagi tayoq, hushtak, qo‘l ishoralari bilan haydovchini to‘xtashga, o‘nga—chapga burilishga v h. majbur qladi. Nozir iltimos yoki taklif qilmaydi, u buyuradi. Militsiya hodimi (subekt) shofyor va yo’lovchi (obekt) uchun tushunarli imo-ishora tilida gaplashadi va shu tariqa o‘z hokimiyatini amalga oshiradi. Ob’yektning sub’yekt irodasiga bo‘ysunishga tayyorligi hokimiyat mavjudligi yoki e’tirofining muhim shartidir. Agar bunday bo‘lmaganda edi militsioner shofyorni o‘z aytganini kuch bilan qildirishi ham mumkin edi (uni qo‘lidagi tayoq bilan urishi, qamashi, otib tashlashi). Lekin, bu holatda gap hokimiyat to‘g‘risida emas, kuch, zo‘rlik ishlatish haqida ketgan bo‘lar edi. Ushbu misoldan kelib chiqadigan xulosa shuki, hokimiyat subekt va obekt o‘rtasida, asosan, ixtiyoriy ikki tomonlama muloqot natijasida vujudga keluvchi hodisadir.

Hokimiyatning asosini yoki manbaini resurslar tashkil etadi. Bu resurslar hokimiyat sub’ekti tomonidan hokimiyat ob’ektiga ilgari surilgan masalaga erishish maqsadida ta’sir ko‘rsatish uchun foydalaniladi. Resurslar kishilarni rag‘batlantirish, jazolash yoki ishontirishda qo‘llanilishi mumkin.

Hokimiyat resurslari xilma-xildir. Ular ilmiy adabiyotlarda bir necha turlarga, avvalambor o‘tilitar, majburlovchi va me’yoriy resurslarga bo‘linadi.

Utilitar resurslar - bu kishilarning kundalik ehtiyojlari va talablarini qondirish bilan bog‘liq bo‘lgan moddiy va boshqa ijtimoiy vositalardir. Bu vositalardan kishilarni rag‘batlantirish uchun ham, jazolash uchun ham foydalaniladi.

Majburlovchi resurslar - bu ma’muriy jazolash bilan bog‘liq bo‘lgan vositalardir. Bu vositalardan odatda o‘tilitar resurs ish bermay qolganda foydalaniladi. Bunga iqtisodiy sanksiyalardan hayiqmaydigan (ish tashlovchilar) ishtirokchilarini sudga ta’qib etishni misol qilib ko‘rsatish mumkin.

Me’yoriy resurslar - insonning ichki dunyosi, qadriyatlar va xulq-atvoriga ta’sir ko‘rsatuvchi vositalar kiradi. Ular bo‘ysunuvchilarga rahbar va ijro etuvchilarning manfaatlarini tushuntirishga, hokimiyat sub’ekti harakatlarining ma’qullanishini, uning talablari qabul qilinishini ta’minlashga chaqirilgandir.

Ilmiy adabiyotlarda hokimiyatning resurslarini inson va jamiyat faoliyatining muhim sohalari- siyosiy-huquqiy, iqtisodiy, sotsial, madaniy-axborot, kuch ishlatuvchi sohalarga binoan turkumlashtirish ham keng tarqalgandir.

Siyosiy-huquqiy resurslar - bu ijtimoiy tartibni, xavfsizlikni, barqarorlikni, fuqarolarning tinch-osoyishtaligini, jamiyatning yaxlitligi va bir butunligini ta’minlovchi vositalardir. Bu vositalarga dasturiy hujjatlar, Konstitutsiya, qonunlar va ularni ishlab chiqish, qabul qilish va amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar kiradi.

Iqtisodiy resurslar - bu ijtimoiy va xususiy ishlab chiqarish va iste’mol qilish uchun zarur bo‘lgan moddiy boyliklar, ularning umumiy ekvivalenti sifatida pullar, texnika, unumdor erlar, er osti qazilma boyliklari va hokazolar kiradi.

Sotsial resurslar - sotsial stratifikatsiyadagi sotsial maqom yoki rang, o‘rinning amalga oshirilishi yoki pasayishi qobiliyatidir. Bu resurslar qisman iqtisodiy resurslarga mos keladi. Masalan, daromad va boylik iqtisodiy resurslar bo‘lishi bilan birga sotsial maqomni ham tavsiflaydi. Biroq, sotsial resurslarga lavozim, obro‘, ma’lumot, meditsina xizmati, ijtimoy ta’minot kabi ko‘rsatkichlar ham kiradi.

Madaniy-axborot resurslar - bilim va axborot, hamda ularni olish va tarqatish vositalari: fan va ta’lim muassasalari, ommaviy axborot vositalari va boshqalar tashkil etadi. Taniqli amerikalik olim O. Tofflerning e’tirof etishicha, XX asr oxiri- XXI asrning boshlarida bilim va axborot hokimiyatning muhim resursiga aylanadi. Hozirgi kunda postindustrial mamlakatlarda bilim va axborot hokimiyat amal qilishining belgilovchi omiliga aylangandir. An’naviy kuch va boylik o‘zining ilgarigi ta’sirini yo‘qotmoqda. Kim bilim va informatsiyaga ega bo‘lsa, o‘sha chinakamiga hukmronlik qiladi.

Kuch ishlatuvchi resurslar - bu qurol-yaroq, jismoniy majburlovchi muassasalar va buning uchun maxsus tayyorlangan kishilardir. Ularning o‘zagini armiya, politsiya, xavfsizlik kengashi tashkil etadi. Resurslarning mazkur ko‘rinishi hokimiyatning azaldan eng samarali manbai hisoblangan. Sababi, uning foydalanishi insonni oliy qadriyatlar - hayotdan, erkinlik va mol-mulkdan mahrum qilishga qodirligidir. Hokimiyatning turli resurslari odatda uning sub’ektlari, avvalo davlat idoralari tomonidan kompleks ravishda qo‘llaniladi.

Demografik resurslar - hokimiyatning maxsus resurslaridir. Bu resurs boshqa resurslarni ishlab chiqaruvchi universal, ko‘p funksiyali resursdir. Inson- moddiy boyliklarning yaratuvchisi, askar va partiya a’zosi, bilim va axborotning egasi va tarqatuvchisidir. Shaxs o‘zining ko‘p sonli qirralaridan birida- birovning irodasini amalga oshiruvchi vosita sifatida foydalanilganda hokimiyatning resursi bo‘lib yuzaga chiqadi. Umuman, inson nafaqat hokimiyatning resursi, balki uning sub’ekti va ob’ektidir.

Hokimiyatning turlari va shakllari

Hokimiyat - boy va xilma-xil shakllarda, darajalarda ko‘rinadigan ijtimoiy hodisadir. Bu ko‘rinishlar ilmiy adabiyotlarda qanday resurslarga asoslanishiga ko‘ra, siyosiy, iqtisodiy, sotsial, madaniy-axborot, majburlovchi hokimiyatlarga ajratiladi.

Iqtisodiy hokimiyat - hokimiyatning mustaqil ko‘rinishlaridan biri hisoblanadi. U siyosiy hokimiyatdan farq qiladi. Iqtisodiy hokimiyat resurslar ustidan nazorat qilish, turli-tuman moddiy boyliklarga egalik qilishni anglatadi. Bu hokimiyat jamiyat taraqqiyotining odatdagi, nisbatan tinch davrlarida hokimiyatning boshqa ko‘rinishlari orasida ustuvorlik qiladi. Sababi, iqtisodiy nazorat- bu inson hayotining biror sohasini shunchaki nazorat qilish emas, balki jamiyatning barcha maqsadlariga erishish vositalari ustidan nazorat qilishdir.

Hokimiyatning mustaqil ko‘rinishlaridan yana biri- sotsial hokimiyatdir. U iqtisodiy hokimiyat bilan chambarchas bog‘langan. Agar iqtisodiy hokimiyat moddiy boyliklarni taqsimlash qobiliyatini anglatsa, sotsial hokimiyat esa sotsial zinapoyadagi o‘rinlarni - maqomlar, lavozimlar, imtiyozlarni taqsimlash qobiliyatini anglatadi.

Hozirgi zamon davlatlari katta sotsial hokimiyatga egadirlar. Ular sotsial siyosat yordamida aholi keng qatlamlarining ijtimoiy ahvolini yaxshilashga sezilarli ta’sir ko‘rsatishlari mumkin.

Madaniy-axborot hokimiyati - bu ilmiy bilimlar, axborotlar va ularni tarqatuvchi vositalar orqali kishilar ma’naviy dunyosi ustidan nazoratdir. Bundan tashqari, bu obro‘ asosida bo‘ysunishlik bilan bog‘liq bo‘lgan hokimiyatni axloqiy, diniy va boshqa ko‘rinishlaridir. Hozirgi kunda ilg‘or mamlakatlarda ma’naviy ta’sir etishning barcha ko‘rinishlari orasida ilmiy-axborot hokimiyati birinchi o‘ringa chiqmoqda. Bilim hukumat qarorlarini tayyorlashda, kishilarning ongiga bevosita ta’sir etishda keng foydalanilmoqda. Bunday ta’sir ko‘rsatish ijtimoiylashuv muassasalari (ta’lim, OAV) orqali amalga oshirilmoqda. Axborot hokimiyati turli-tuman maqsadlarga xizmat qilishga qodir. U hukumat faoliyati haqida nafaqat ob’ektiv xabarlarni tarqatishga, noholisona, noaniq xabarlarni tashviqot-targ‘ibot qilib, kishilar ongi va xulq-atvorini to‘g‘ri yo‘ldan chalg‘itishga ham xizmat qilishi mumkin.

Majburlovchi hokimiyat - majburlovchi resurslarga tayanadigan va majburiy kuch ishlatishni qo‘llash yoki kuch ishlatish bilan tahdid qilish yordamida kishilar ustidan nazorat qilishdir. U iqtisodiy, madaniy-axborot hokimiyati etarli bo‘lmaganda amal qiladigan, ularni to‘ldiradigan hokimiyatdir. Kuch ishlatishga tayanish- majburlovchi hokimiyatning muhim xususiyatidir. Bundan majburlovchi va siyosiy hokimiyat aynan bir narsa ekan, degan xulosani chiqarmaslik kerak.

Siyosiy hokimiyat va uning hususiyatlari

Hokimiyatning eng asosiy va o‘ziga xos ko‘rinishlaridan biri - siyosiy hokimiyatdir. U jamiyat hayotida alohida o‘rinni egallaydi. Bu shu bilan belgilanadiki, siyosiy hokimiyat jamiyat va davlat hayotini bir butunligicha va yaxlitligicha qamrab oladi, uni yo‘naltiradi va tartibga soladi, hokimiyatning boshqa barcha ko‘rinishlarini birlashtiradi, ularni xalq manfaatlariga bo‘ysundiradi. Siyosiy hokimiyatsiz hayotni tasavvur etib bo‘lmaydi. Usiz jamiyatda tartibsizlik, boshboshdoqlik va o‘zboshimchalik boshlanadi. Shuning uchun ham siyosiy hokimiyatning asosiy maqsadi- ijtimoiy va davlat hayotini tartibga solish va boshqarishdir.

Siyosiy hokimiyat – siyosat subyektlarining siyosatda ifodalanga irodasini turli yo‘llar, usullar va vositalar yordamida amalga oshirish faoliyatining o‘ziga xos shaklidir.

Siyosiy hokimiyat - u yoki bu vosita: obro‘, huquq, zo‘rlik yordamida xalq irodasini amalga oshirish kishilarning faoliyati, xulq-atvoriga belgilovchi ta’sir ko‘rsatish qobiliyati va imkoniyatidir.

Siyosiy hokimiyat – bu alohida sinf, katta ijtimoiy guruh yoki mavjud jamiyatning ko‘pchiligining o‘z ifodasini boshqa shaxslar yoki ijtimoiy guruhlarga o‘tkazish qobiliyati va imkoniyati bo‘lib, odamlarning faoliyatlariga, xulq-atvoriga o‘z obro‘si, xulqi, zo‘ravonligi vositalarida ta’sir o‘tkazishni anglatadi.

Siyosiy hokimiyat qator xususiyatlarga ega. Bu hususiyatlar quyidagi belgilarda o‘z ifodasini topadi:

• 
  legitimligi ya’ni, davlat miqiyosida kuch ishlatishdan foydalanishning legalligi;
  

har qanday boshqa hokimiyat uchun qarorlarning majburiyligi, istagan ijtimoiy jarayonlarga ta’sir ko‘rsata olishligi. siyosiy hokimiyat qudratli korporatsiyalar, OAV va boshqa muassasalarning ta’sirini qonunga zid bo‘lsa, cheklashi yoki ularni umuman tugatishi mumkinligi;

• 
  ommaviyligi ya’ni, umumiyligi va daxlsizligi. Buning ma’nosi shuki, siyosiy
  

hokimiyat mayda, kontakt guruhlarda mavjud bo‘ladigan shaxsiy hokimiyatdan farqli o‘laroq, huquq yordamida barcha fuqarolarga butun jamiyat nomidan murojaat qilishligi;

• 
  markazliligi, qarorlar qabul qilish yagona markazining mavjudligi. Bozor
  

iqtisodiyotiga asoslangan demokratik jamiyatda siyosiy hokimiyatdan farq qila turib iqtisodiy, sotsial va madaniy-axborot hokimiyatning ko‘p markazliligi. Bunda ko‘plab mustaqil mulkdorlar, OAV, ijtimoiy fondlar va boshqalarning mavjud bo‘lishligi;

• 
  resurslarning xilma-xilligi, siyosiy hokimiyatning nafaqat majburlovchi, balki
  

iqtisodiy va madaniy-axborot resurslaridan ham foydalanishligi.

Majburlovchi va siyosiy hokimiyatni bir narsa deb, tushunishni o‘rinli deb bo‘lmaydi. Kuch ishlatishga, majburlashga siyosiy hokimiyat ham tayanishi mumkin. Masalan, jinoiy guruhlarni tugatishda, tashqaridan bo‘ladigan bosqinchilik harakatlarini bartaraf etishda majburlovchi resurslardan foydalaniladi. Bu bilan uni majburlovchi hokimiyat bilan aynan bir narsa deb bo‘lmaydi.

Siyosiy hokimiyat majburlovchi hokimiyat singari faqat kuch ishlatuvchi, majburlovchi (jismoniy, moddiy, ruhiy) resurslarga tayanish bilan cheklanib qolmaydi. U ijtimoiy muammolarni hal etishda iqtisodiy, sotsial va ma’naviy-axborot resurslariga ham tayanadi. Shuning uchun ham majburlovchi hokimiyatni siyosiy hokimiyatdan farqlamoq kerak.

Hokimiyat ko‘rinishlari yuqorida qayd etilganlar bilan cheklanmaydi. U sub’ektiga ko‘ra- davlat, partiya, armiya, kasaba uyushmalari, oila va boshqalar hokimiyatiga; qanday funksiyalarni bajarishiga ko‘ra- qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga; hokimiyat sub’ekti va ob’ekti o‘zaro harakatining ustunligiga ko‘ra demokratik, avtoritar va totalitar hokimiyatlarga bo‘linadi. Shunigdek, hokimiyat tarqalish kengligi bo‘yicha xalqaro tashkilotlar; makro darajada davlatning markaziy organlari; mezo darajada viloyat, tuman tashkilotlari; mikro darajada boshlang‘ich tashkilotlar hokimiyatlariga ajratiladi.

Siyosiy hokimiyatga quyidagi bir qator belgilar xos:

1) siyosiy hokimiyat jamiyatda ijtimoiy munosabatlar ifoda etilishining zarur shakli sifatida yuzaga keladi va qaror topadi. Siyosiy hokimiyat - o‘z mohiyatida hukmronlik sub’ekti bilan ob’ekt o‘rtasidagi qarama-qarshilikni mujassam etadi;

2) hokimiyat hatti-harakatlarda, sub’ektlarning o‘zaro munosabatlarida amalga oshiriladigan imkoniyatdir. Uni o‘zlashtirib olish mumkin emas. Hokimiyatni egallash, uni bir qo‘ldan boshqasiga o‘tkazish birovlarning boshqalarga o‘z istak-irodalarini zo‘rlab tiqishtirish, ularning xulq-atvorini boshqarish qobiliyatini shakllantiruvchi va amalga oshirilishini ta’minlovchi vositalarning muayyan yig‘indisini egallab olish yoki o‘tkazishdan boshqa narsani anglatmaydi;

3) siyosiy hokimiyat ijtimoiy tizimning, ijtimoiy iqti­sodiy munosabatlarning hosilasidir;

4) siyosiy hokimiyat majburlash bilan bog‘liq. Shunga qaramay, uni faqat majburlash vositasida yoki jismoniy zo‘ravonlik orqali amalga oshirish mumkin emas. Majburlash ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning vositasi, jamiyatni boshqarishning eng muhim omili bo‘lib xizmat qiladi. Hokimiyatning asosiy jihati - odamlarning ijtimoiy hayotini boshqarish.

Siyosiy hokimiyat hokimiyatning boshqa turlaridan quyidagi asosiy xususiyatlari bilan farq qiladi:

1. Suverenitet – hokimiyatning mustaqilligi va bo‘linmasligidir.

Masalan, mamlakatda koalitsion hukumat va ko‘p partiyali parlamentbo‘lgan taqdirda ham siyosiy hokimiyat turli siyosiy kuchlarning kelishilgan siyosati orqali amalga oshiriladi.

2. Iroda – muayyan siyosiy maqsad va dasturning mavjudligi va uni amalga oshirishga qaratilgan tayyorgarlik.

3. Avtoritet – siyosiy hokimiyat subyektining ijtimoiy hayotning barcha jabhalaridagi ta’sirining mamlakat va uning tashqarisidagi umum e’tirofi.

4. Majburlash – o‘z irodasini jismoniy kuch ishlatib bo‘lsa-da amalga oshirish. (Bu xususiyatni diktatura bilan aynanlashtirmaslik kerak.)

Siyosiy hokimiyat yuqorida qayd etilgan xususiyatlarga to‘la ega bo‘lsagina, u siyosiy hokimiyat maqomiga ega bo‘ladi.

Siyosiy hokimiyatda tashkilotlar 3 xil bo‘ladi:

1. 
   Asosiy siyosiy tashkilotlar (parlament, davlat va uning organlari, siyosiy partiyalar) siyosiy hokimiyatni bevosita amalga oshiradi, hokimiyat uchun kurash bosh maqsad bo‘ladi.
   
2. 
   Asosiy bo‘lmagan siyosiy tashkilotlarga: kasaba uyushmalari, kooperatsiya, yoshlar tashkilotlari, ijtimoiy hayotning o‘zaro ta’sirida odamlar munosabati, xarakatini ko‘rsatish mumkin.
   
3. 
   Siyosiy bo‘lmagan tashkilotlar (teatr, sport va h.k.) siyosiy hokimiyatni amalga oshirishda qatnashmaydi. Biroq keyingi vaqtlarda jamoatchilik birlashmalari ham ma’lum darajada siyosatlashib bormoqda. Ayniqsa sport va h.k.
   

Siyosiy hokimiyat legitimligi

Siyosiy hokimiyat tahlilida hokimiyatning legitimligi tushunchasi muhim ahamiyat kasb etadi. Legitimlik atamasi o‘zining lug‘aviy mazmuniga ko‘ra fransuzcha “legitimite” so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, u qonuniy degan ma’noni anglatadi. Hokimiyat legitimligi odatda uning qonuniyligi va adolatligi fuqarolar tomonidan ijobiy baholanishini va ixtiyoriy tan olinishini anglatadi. U hokimiyatning obro‘i bilan uning mavjud siyosiy institutlarining optimallikka e’tiqodni shakllantirish va saqlab turish qobiliyati va imkoniyati bilan beliglanadi.

Legtimlik va legallikni aynan bir xil tushunchalar deb bo‘lmaydi. Ular bir-birlariga mos kelmaydigan tushunchalardir. Agar legallik hokimiyatning huquqiy aoslanishini, uning huquqiy me’yorlarga mos kelishini anglatsa, legitimlik – bu ishonch, hokimiyatni oqlash va qullab-quvvatlashdir. Qonun chiqaradigan har qanday hokimiyat, ularning bajaralishini ta’minlamaganda ham legaldir. Shu bilan birga nolegitim bo‘lishi , xalq tomonidan qabul qilinmasligi ham mumkin. Hokimiyatning legitimligi bir xil emas. U o‘zining mazmun-mohiyatiga ko‘ra xilma-xil turlarga bo‘linadi.

Hokimiyat legitimligining uchta mumtoz turini (Maks Veber) ajratib ko‘rsatish mumkin. Bu turlar quyidagilardan iborat:

1). An’anaviy legitimlik. U azaldan o‘rnatilgan tartiblarning buzilmasligi va muqaddasligiga bo‘lgan ishonchga, hokimiyatga bo‘ysinish urf-odatlariga binoan qaror topadi. Uning negizini siyosiy an’anlarga, urf-oodatlarga ishonch tashkil etadi. An’anaviy legitimlik monarxiyalarga xos xususiyatdir. Bunda ko‘p asrlik an’analarga, hokimiyatning ko‘p asrlik turlariga, hokimiyatning meros tariqasida o‘tishiga, fuqarolarning hukmdorlarga so‘zsiz bo‘ysunishlariga, ular o‘rtasidagi munosbatlarning norasmiyligiga asoslanadi.

Ana’anivy legitimlik tarixiy jarayonda ancha o‘zagrishlarga yuz tutgan bo‘lsa-da uni bugungi kunda ham kuzatish mumkin.

2). Xarizmatik legitimlik (yunoncha «xarizma» - xudo tomonidan in’om etilgan ilohiy qobiliyat). Bu legitimlik rahbarning haddan tashqari ilohiy qobiliyatiga, favqulodda iste’dodiga, ya’ni xarizmaga ishonishga asoslanadi. Uning negizini tarixiy an’analar emas, balki shaxsga xalqning cheksiz ishonchi tashkil etadi.

Legtimlikning xarizmatik turi ana’anaviy legitimlikning tamomila aksidir. An’anaviy legitimlik an’ana, urf-odatga bog‘langan bo‘lsa, xarizmatik legitimlik, aksincha, shu paytgacha tan olinmagan tamomila yangi narsalarga, yangi g‘oyalarga asoslanadi.

Tarixiy tajriba shuni ko‘rsatadiki, xarizmatik legitimlik ko‘pincha o‘tish davrlarida tez-tez kuzatiladi. Har bir tarixiy davr muayyan xarizmatik turdagi legitimlikni ilgari suradi. Undan hozirgi davr ham istisno emas.

3). Oqilona-huquqiy legitimlik – legitimlikning mustaqil turidir. U legitimlikning an’anaviy, xarizmatik turlaridan farq qiladi. Oqilona-huquqiy legitimlik fuqarolarning alohida shaxslarga emas, balki davlat tuzilishiga bo‘lganligiga aoslanadi. Uning manbaini oqilona anglangan manfaat tashkil etadi. Bu manfaat kishilardan umumjahon tomonidan e’tirof etilgan qoidalar bo‘yicha shakllangan hukumat qarorlariga ixtiyoriy buysunishni uyg‘otadi.

Oqilona huquqiy legitimlik ilg‘or, demokratik davlatlarga xos xususiyatdir. Bunday davlatlarda kishilar rahbar shaxsga emas, bakli qoununlarga bo‘ysunadi. Hokimiyat vakillari demokratik tamoyillar asosida saylanadilar va harakat qiladilar. Ularda Konstitutsiya asosiy huquqiy akt hisoblanib, sotsial xulq-atvorlarning muayyaan qoidalarini beligalab beradi. Bu qoidalarga barcha fuqarolarning, shu jumladan, siyosiy rahbarlarning ham qattiq rioya qilishlari urf-odatga aylanadi.

Hozirgi zamon siyosiy amaliyotida oqilona-huquqiy legitimlikni sof, ideal holda uchratish qiyin. Uni ko‘pincha boshqa turlar bilan bog‘langan, oqilonalikning an’anviylik bilan to‘ldirilgan va boyitilgan holda uchratish mumkin.

Siyosiy hokimiyat turli ko‘rinishlarda mavjud bo‘ladi va faoliyat ko‘rsatadi: davlat hokimiyati, partiya hokimiyati, mintaqaviy hokimiyat va hokazo. Ularning eng rivojlangani davlat hokimiyatidir.

Ijtimoiy fanlarda davlat va siyosiy hokimiyat tushunchalari bir butun qaraladi, negaki davlat hokimiyati oliy siyosiy hokimiyat tarzida namoyon bo‘ladi. Hokimiyatga doir kundalik tasavvurlar uni "boshqaruv", "davlat hokimiyati" doirasi bilan cheklaydi. Bu leksikada ham o‘z ifodasini topgan: Masalan, fransuz tilida hokimiyat (le pouvoir) — markaziy hokimiyatni ham anglatadi, inglizchada (ze pover) — (kuchli, qudratli) davlat ma’nosida ham qo‘llanadi, nemischada (che ge valt) — qudrat, zo‘rlik ma’nolarida ham keladi. Ruschada "vlast" — boshliqni, "vlasti" esa — davlatning hokimlik muassasalarini bildiradi. O‘zbek tilida "hokimiyat" so‘zining ma’nolaridan biri — davlat boshqarmasi va " uning organlari; hukumat, siyosiy hukmronlikni anglatsa, "hokimiyat" tushunchasi "o‘z izmiga yurgizuvchi, o‘z fikrini o‘tkazuvchi", hukmron ma’nolarida keladi. Bu an’ana-barcha xalqlar tarixiy taraqqiyotining muayyan davrlarida davlat - hokimiyatni o‘z qo‘lida to‘liq mujassam etgan tashkilot bo‘lganidan kelib chiqadi.

Ammo siyosiy hokimiyatning davlatdan tashqari boshqa institutlarda ham mujassam bo‘lishini kuzatish mumkin: siyosiy partiyalar, assosatsiyalar, OAVlari v.h. Shuning uchun ham hokimiyat — ijtimoiy hodisa sifatida — ko‘p qirrali, ko‘p o‘lchovlidir. Bu — uning ta’riflarining xilma — xilligida namoyon bo‘ladi. Ammo, siyosat nazariyasi nuqtai nazaridan, bu ta’rifning o‘zi etarli emas. Negaki, "davlat hokimiyati" tushunchasi mazmunida hokimiyatning yakka markazda to‘planishi nazarda tutiladi va shu tariqa siyosatning amalda ko‘p omilli ekanligini inkor etish, hisobga olmaslik mavjud. Bugungi kunda ham siyosiy hokimiyat eng ko‘p darajada davlatda mujassamlashgan bo‘lsa-da, jamiyatda siyosiy hokimiyatga kuchli ta’sir eta oladigan, yoki uni o‘zida aks etuvchi boshqa institutlar ham mavjud (partiyalar, lobbi guruhlari, OAVlari, korporativ guruhlari, ijtimoiy harakatlar elitalar v.h.). Ushbu mavzu doirasida davlatning aynan siyosiy hokimiyatga doir jihatlariga e’tibor qaratamiz.

Davlat hokimiyati - hokimiyatning ko‘proq sinfiy tabiatga ega bo‘lgan, maxsus majburlash apparatiga suyanadigan va hamma uchun majburiy qonunlar chiqarishda hamda boshqa normativ hujjatlarni tasdiqlashda monopoliyaga ega bo‘lgan shaklidir.

Hokimiyatning ko‘proq sinfiy tabiatga ega bo‘lgan, maxsus majburlash apparatiga suyanadigan va hamma uchun majburiy qonunlar chiqarishda hamda boshqa normativ hujjatlarni tasdiqlashda monopoliyaga ega bo‘lgan shakli davlat hokimiyatidir.

Davlat hokimiyati ommaviy-siyosiy xususiyatga ega bo‘lib, asosiy ijtimoiy vazifasi jamiyatni uyushtirish va boshqarishdan iborat. U muayyan tashkiliy shakllarda namoyon bo‘ladi, maxsus usullar va vositalar bilan amalga oshiriladi.

Hozirgi zamon demokratik jamiyatlarida davlat hokimiyati huquq vositasida, konstitutsiya tarzidagi qonunlarda institusional ko‘rinishda rasmiylashtiriladi.

Davlatning jamiyatni boshqarish faoliyati uning hokimiyatni amalga oshirishi orqali ifoda topadi. Shuning uchun ham davlat bilan davlat hokimiyat tushunchalari o‘rtasida nazariya bilan amaliyot o‘rtasidagiga o‘xshagan farq bor deb aytish mumkin. Davlat hokimiyatining amaliy faoliyati dastur-rejalarda oldindan belgilangan, navbatma-navbat ishga solinadigan siyosiy mehanizmlar tizimini anglatadi. Mazkur ma’noda “davlat hokimiyati mehanizmi”, “davlat apparati”, “davlat mashinasi” va shu kabi atamalar, tushunchalar qo‘llaniladi. Demak, davlat hokimiyati – bu davlatning amal qilish jarayonini yo‘naltirib, uyg‘unlashtirib turish faoliyatida namoyon bo‘ladi va ifoda topadi.

Hozirgi dunyoda respublika boshqaruvi amal qilayotgan jamiyatlarning deyarli barchasida davlat hokimiyati qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud hokimiyatlariga bo‘lingan. O‘z vaqtida, Arastu hokimiyatning uch turi mavjudligini aytib o‘tgan. Ammo, cheksiz hokimiyatni nazorat qilish va bo‘lish mexanizmi sifatida bu g‘oya ilk bor Jon Lokk (1632 — 1704) tomonidan 1688-yil ingliz "Shonli inqilobi" davrida monarx hokimiyatini parlament foydasiga cheklash masalasini hal qilish jarayonida mukammal ishlab chiqildi. Lokk xalq suvereniteti asosidagi konstitutsion hukumat amal qilishini, qonunlar parlament tomonidan ishlab chiqilib, hukumat ularni ijro etishi lozimligini talab etgan.

Ammo hokimiyatlar bo‘linishi g‘oyasining muallifi, deb Sharl Lui Monteske (1659 — 1753) e’tirof etiladi. U-yagona davlat hokimiyatini uch teng vakolatli va mustaqil qismga: qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga ajratishni taklif etdi. Hokimiyatlarning hech biri cheksiz bo‘lishi yoki boshqalardan ustun bo‘lishi mumkin emas. Sud hokimiyati parlament va hukumatning konstitutsiya va qonunlarga amal qilishini kafolatlashi kerak bo‘lgan.