Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
Yüklə 1,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
80 Bu hadisənin ifadə etdiyi bəlağəti haqqı ilə təqdir edə bilmək üçün qeyd etmək lazımdır ki, bu erməniləri vaxtı ilə Ġran (Qacarlar) kimi, Türkiyədən dəxi Rusiyaya köçməkdən alı qoymaq üçün iknaya çalıĢmıĢlar ikən, bu təĢəbbüslərində müvəfəqiyyətsizliyə uğramıĢlar. Məsələn, Türkmənçay müahidəsindən sonra - erməni mühərriri ÇalxuĢyanın yazdığına görə 40.000 erməni Ġranı tər edib Rusiyaya köçmək istəyir. Uzaqgörən vəliəhd Abbas Mirzə erməniləri bu qərarlarından vaz keçirmək üçün onlara oturduqları yer və yurdlarını buraxmanın yazıq olacağını söyləyərək, onlardan Rusiyada təhkimçilik və angarya [biyar] mükəlləfiyyəti «bir xristian məmləkətində saman yeməyi Ġranda çörək yeməyə tərcih (üstün tutarıq) edərik» cavabını almıĢdır. Bunun kimi qraf Paskeviçin 1829- cu ildə çara yazdığı bir raportda qeyd olunduğu kimi, Türkiyədən köçən ermənilərin hekayəsi da mühümdür. Ədirnə müahidəsindən sonra 90.000 erməni Anadoludan Rusiyaya köçmək qərarını vermiĢdir. Babıali (Osmanlı hökuməti) bunları bu hərəkətdən mən (çəkindirmək) etmək üçün patrik Varfolomeyi Ərzuruma göndərmiĢdir. Burada keĢiĢin nəsihət və tövsiyyələrini dinləyən ermənilər ona «əgər göydən Ģəxsən həzəri Ġsa ensə və bizə getməməyi tövsiyyə etsə, onu da dinləmərik» - demiĢlər. Buna rəğmən, «xristian dövlətin qanadı altında yaĢamaq» idealının bu romantizminə rəğmən, rəsmi vəsiqələr bu adamların əskəri postları yararaq «idealizə etdikləri» bu məmləkətdən qaçdıqlarını bizə vəsiqələr açıq bildirməkdədir. «Xristian dövlətin» idarəsi altında yaĢamaq o qədər ağır və o qədər təhəmmül (dözülməz) edilməz imiĢ!... Yuxarıda özündən bəhs etdiyimiz Ġvanenko xanlarla və onların yerlərini tutan komendantların idarələri arasındakı fərqi xülasə edərkən çox nüqtəli olaraq yazır ki: «Xanların dövründə qadınlara bədən cəzası yoxdur, rus komendantları erkəklərlə bərabər qadınları da qırmacladırdılar!...». “Vətən diləyi”, sayı 1-2, oktyabr-noyabr 1937, Berlin. 81 AZƏRBAYCANDA RUS MÜSTƏMLƏKƏÇĠLĠK SĠYASƏTĠ II «Komendantlıq» idarəsi müvəqqəti əskəri bir iĢğal rejimindən ibarət idi. 1840-cı ilə qədər davam edən bu rejim nə əhalini, nə də imperatorluğu təmin edirdi. Komendantlar, hər nə qədər idarələrində bir xan sifət və səlahiyyətlərində olub, o zamandan qalan «Ģəriət» və «nizam» üzərinə hökm sürürdülərsə də, bu hökm əhali üçün əvvəlkindən daha ağır, külfətli (sıxıcı) və zalımca idi. Komendantlıq idarəsinin nə qədər fəna və müstəbidcə olduğunu göstərən vəsiqələri keçən məqaləmizdə qeyd etdik. Əhalini təmin etməyən bu idarə imperatorluğu, idarə edən yüksək mühafili (görəvliləri) də təmin etmirdi. Çünki komendatların ciblərini doldurmasına rəğmən, Cənubi Qafqaz Sankt Peterburq sarayına bahalı gəlirdi. Təbiətin hər türlü nemətlərinə malik olan bu zəngin məmləkətin sərvət mənbələrini rasional bir Ģəkildə qullana bilmək üçün böyük rus bürokratları bura idarəsini mükəmməlləĢdirmək və onu əskərlərin əlindən çıxararaq, mülkiləĢdirmək çarələrini aramağa baĢlamıĢdılar. Cənubi Qafqaz, bilxassə Azərbaycan xanlıqları beləcə öz hallarına və öz çıxarına buraxıla bilməz və buradakı ilzamlara (yerli Ģərtlərə) uzun boyu müsaidə edilə bilməzdi. Yeni ilhaq olunan bu müstəmləkənin siyasətən «ana Rusiyaya» daha sıx bağlarla bağlanması iqtisadən də müvafiq yollarla «səmərələĢdirilməsi» lazımdı. Daim süngüyə, əskəri qarnizonlara dayanıla bilməz, məmləkətin qəti surətdə təsbit olunmasının təmini üçün çarlığın buralarda dayana biləcəyi ictimai bir zümrəni edinmək lazımdı. Krepostnoy rejimini təmsil edən o zamankı zadəgan [dvoryanstvo] Rusiyası Baltik sahillərinə və hətta Gürcüstana gəlirkən, öz rejiminə bənzəyən üsullar və köylülər üzərində mülkiyyət haqqını haiz (Man) zadəgan sinifləri bulmuĢ və bunlara istinad etməkdə çox da tərəddüd göstərməmiĢdi. Azərbaycanda isə vəziyyət baĢqa idi. Burada rus rejimi kimə istinad edəcəyini təsbit edə bilmək üçün müĢkülat çəkmiĢ və etimad edə biləcəyi «bəylər təbəqəsini» təsbit edincəyə qədər çox sallanmıĢdır. Bu «sallantı»nın səbəblərilə onun vardığı nəticəni, biz çarlığın Cənubi Qafqazın idarəsi haqqında almıĢ olduğu tədbirlərin keçirdikləri təkamül mərhələlərində görürük. Əskəri komendantlıq rejiminin «daha mükəmməl bir rus idarəsi»lə dəyiĢdirilməsi lüzumunu əsaslı olaraq ilk dəfə düĢünən və bu xüsusda imperatora müraciətdə bulunan zat Ġrəvanski və VarĢavski adları ilə tanınmıĢ qraf və knyaz Paskeviçdir. 82 1830-cu ildə Paskeviç mərkəzi hökumət nəzdində təĢəbbüs edərək, Cənubi Qafqaz idarə sisteminin dəyiĢməsini istəmiĢdir. Paskeviçin planı «əskəri komendantlıq» sisteminin qaldırılması ilə bərabər, hüquqi, ədliyyə və idari bütün sahələrdə hər türlü yerli xüsusiyyətlərin dəxi, aradan qaldırılmasını tələb edirdi. O buralarda dəxi içəri Rusiya vilayətlərində [quberniya] olduğu kimi, sıx surətdə mərkəzləĢən və yalnız rus məmurları tərəfindən idarə olunan bir rejimin təsisini istəyirdi. Cənubi Qafqazın müxtəlif mahallarındakı siyasi, ictimai xüsusiyyətlərlə, müxtəlif millətlərdəki kültür və ənənə fərqləri dəxi Paskeviç prosesincə (layihəsincə) nəzərə alınmırdı. Azərbaycana gəlincə düĢünülürdü ki, «ümumi qanunların hökm və təsirinə tabe olaraq, müsəlmanlar tədriclə Rusiyaya yaxınlaĢırlar». Keçən məqalədə özlərindən bəhs etdiyimiz Meçnikov və Kutaysov adlı senatorlar dəxi Cənubi Qafqazda keçirdikləri təftiĢ nəticəsində Paskeviçin bu düĢüncəsinə vararaq, onunla birlikdə Dövlət ġurasına verilmək üzrə», «Cənubi Qafqaz idarəsi haqqında alınacaq tədbirlər» adını daĢıyan bir layihə hazırlamıĢdılar. Bu layibə haiz (mümkün) olduğu ən qatı mərkəzləĢdirmə və ruslaĢdırma fikirlərini daĢıyırdı. Sonradan Dövlət ġurasının qəbulu üzərinə, bu layihədəki əsaslar rəsmi dövlət baxıĢı halını almıĢdır. Buradakı görüĢlər sonradan bəzi tədilata (dəyiĢikliyə) uğramaqla bərabər - çarlıq və rusluğun ana siyasət xətlərini bildirən tarixi bir vəsiqə Ģəklində təsbit olunmuĢdur. Bu vəsiqə ilə təfsillicə aĢina olmaq. Azərbaycandakı rus müstəmləkəçilik siyasətinin əsil ruhunu yaxĢıca qavraya bilmək üçün çox faydalıdır. 1833-cü ildə Dövlət ġurası tərəfindən təsdiq və tətbiq olunan bu layihəyə görə: Cənubi Qafqaz [rəsmi rus təbirincə: Maverayi Qafqaz] iki vilayət [quberniya] və bir mahala [oblasta] bölünürdü. Birinci vilayət on qəzanı mühtəvi olub (içinə alıb) gürcü torpaqlarını əhatə edirdi. Ġkinci vilayət isə, mərkəz Bakı olmaq üzrə - Bakı, Gəncə, ġəki, ġirvan, Qarabağ, Lənkəran, Quba və Dərbənd Ģəhər və qəzalarından ibarətdi. Mahala gəlincə, bu da ermənilərin əksəriyyətlə (toplu olaraq anlamalı) bulunduqları Ġrəvan, Naxçıvan, Gümrü və ġoragöl qəzalarından ibarətdi (Rəsmi sənədlər əhalinin 2/3-dən çoxunun türklər və müsəlmanlar, qalanının isə haylarla baĢqa xristianlar olduğunu deyir. Kitabın 138-ci səhifəsində sənədlərə dayanaraq «toplu olaraq» yazılıb). Qəzalar, layihəyə görə, Ģəhərlərin isimlərilə anılacaq, «vilayət»lərin təsmiyəsi (adları) isə çarın iradəsilə təyin olunacaqdır. Layihə qeyd etdiyi kimi, birinci gürcü vilayətinin əhalisinin sayı 433.592, ikinci «müsəlman» vilayətininki 576.036, erməni mahalınınki da - 139.632 adamdan ibarət imiĢ. Yuxarıdan təyin olunan bir vali tərəfindən idarə olunacaq bu iki vilayət və bir mahal Tiflisdə, Cənubi Qafqaz ümumi valisinin rəyasəti altında təĢəkkül edib, Yüklə 1,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|