MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

149

Cədvəl 9.1 

Suvarma  əkinçiliyində  sudan  istifadə 

 

Regi

onlar 

 

Müasir  vəziyyət  (1998) 

XXIəsrin  əvvəli  üçün   

proqnoz 

Suvar

ılan torpaqlar 

mln.ha 

Suq

əbu

ledici  

km

3

 

Qay

ıtmaz su

  s

ər-

fi, km

3

 

Qa

yı

dan sular, 

km

3  

 

Suvar

ılan tor

paq-

lar, mln.ha   

Suq

əbu

ledici  

km

3

 

Qa

yı

tma

z su

  

sə

rf

i, km

3

 

Qa

yı

dan s

ular 

km

3  

 

Avro-

pa   

17       110 

95 

15 

19 

130 

105 

25 

Asiya    140 

1300  980 

320 

165 

1500  1130  360 

Afrika 

11  120 85  35  15  165 110 50 

Şim.A

meri-

ka 

29  330 215  115 35  390 260 140 

Cən.A

meri-

ka 

9  70 55  15 11 95 70 25 

Avs-

traliya  

və 

Okea-

niya 

2  20 10  3  3  20 15 5 

Keç-

miş  

SSRİ 

20  260 180  80  24  300 210 95 

Dünya 

bütöv-

lükdə 

228  2210 1620  583  272  2600 1900 700 

 

---

 

150

Ayrı-ayrı  sənaye sahələrində  sudan istifadə həcmi olduqca  fərqlənir.Belə  ki,  1  ton  pambıq  parçasının  

istehsalında  250 m

3

,

 

1 ton  lif  əldə  etmək  üçün  2500 – 5000 m

3

 su  sərf  olunur. Su  ən  çox  əlvan  metalların  

istehsalına  sərf  edilir: 1  ton  nikel  əridilməsinə  4000 m

3

  su  tələb  olunur.Daha  çox  su  ABŞ – ın  sənayesin-

də  ( 260 km

3

/il )  işlədilir  və  dünyada  sərf  olunan  suyun  cəminin  üçdə  birini  təşkil  edir. 

Alimlərin  fikirincə  XXI  əsrin  əvvəlinə  Asiya, Afrika, Latın  Amerikasında  suqəbuledicilər  3 – 5 dəfə , iqti-

sadi  cəhətdən  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  cəmi  10 – 25 %  artacaqdır, bu  su  resurslarının  kəmiyyət  və  keyfiyyət-

cə  azalmasıilə  bağlıdır. 

 

9.3. Hidrosferin əsas xüsusiyyətləri 

Hidrosfer   -  Yerin  su  örtüyü  olub  planetin  bütün  su  obyektlərinin (okeanlar, dənizlər, çaylar, göllər, ba-

taqlıqlar, buzlaqlar, qar  örtüyü, yeraltı  sular) məcmuudur. 

Hidrosferin  tərkibinə  həmçinin  atmosferdəki  su, torpaq  suyu  və  canlı  orqanizimlərdə  olan  sular  daxil-

dir. Hidrosferdə  ( təbiətdə ) su  5 faza  vəziyyətində  mövcuddur: maye , bərk ( buz, qar ) və  qaz ( buxar ). Ye-

rin  bütöv  örtüyü  olan  hidrosfer , bəzən «görünməz»  halda ( yalnız  su  buxarı  və  torpaq  rütubətliyi  şəklin-

də) olur. 

Hidrosferin  ayrı – ayrı  «görünməyən» sahələrinin  rolu  az  deyildir, əksinə, atmosferdə olan su buxarı  mü-

hüm geoekoloji prosesin -  ilkin  bioloji  məhsulun  və ya  fotosintezin  zəruri  yaradıcısı; torpağın rütubətliyi  

isə Yerin bitki örtüyü kütləsinin  yaradıcı  prosesinin  praktiki olaraq vacib komponentidir. Bununla yanaşı  həm 

su buxarı, həm də torpağın rütubətliyi qlobal hidroloji tsiklində mühüm rol oynayır. 

Məkanca   hidrosfer  faktiki  olaraq  ekosferlə  birləşir. Hidrosfer  bütün  digər  geosferlərə  daxil  olaraq (gi-

rərək) maddələr  və  enerji  mübadiləsinin  qlobal  proseslərində  mühüm  rol  oynayır. 

Su  olduqca  spesifik  xüsusiyyətlərə  malikdir. Bu  xüsusiyyətlər  Yerdə  baş  verən  və  su  iştirak  edən  bir  

çox  təbii  proseslərə  ciddi  təsir  göstərərək  planetdə  həyatın  inkişafını  təmin  edir. Aşağıdakı  9.3 saylı cəd-

vəldə  suyun  nadir  fiziki – kimyəvi  xassələri  və  əhəmiyyəti  verilir. 

 

---

 

151

Cədvəl 9.2 

 

Sənaye  və  energetikada  istifadə  edilən  sular (km

3

 / il ) 

 

 

 

Region-

lar 

 

Müasir  vəziyyət  

(1998) 

XXIəsrin  əvvəlinə  

proqnoz 

Suqə-

bule-

dici 

Qa-

yıt-

maz  

su  

sərfi 

Çir-

kab  

suları 

Suqəbu-

ledici 

Qayıt-

maz su  

sərfi 

Çirkab  

suları 

Avropa    193 

19 

174 

200-210 

30-37 

160-175 

Asiya   

118 

30 

88 

320-340 

65-70 

215-270 

Afrika 6,5  2  4,5  30-35  5-10  25 

Şim.Am

erika 

294 29  265  363-370 

50-60  310 

Cən.Am

erika 

30 6  24  100-110 

20-25 60-87 

Avstrali-

ya   

1,5 0,1 1,5  3,4-4  1 

2-3 

Keçmiş  

SSRİ 

117 11,9 

105  140-150 

20-27  120-130 

 

 

 

---

 

152

Cədvəl 9.3 

 

Suyun  fiziki – kimyəvi  xassələri  və  əhəmiyyəti 

 

Suyun  xassələri Xassələrin  əhəmiyyəti 

1 2 

1. Yalnız  su  normal  Yer  şə-

raitində üç  aqreqat  vəziyyətində  

olur. 

1. Təbiətdə  suyun  dövriyəsini  

və  onun  buzlaqlarda «ehtiyatını» 

təşkil  edən  şərait    

2. Bir vəziyyətdən digərinə  

keçdikdə ya istiliyin sərfi tələb  olu-

nur (buxarlanma, ərimə), yaxud  is-

tilik ayrılır (kondensasiya, donmaq)   

2.  Ətraf  mühitin  istilik  reji-

minin  nizamlanması 

3. + 4

0

 C – dən  aşağı  soyu-

duqda  suyun  sıxlığı  azalır, həc-

mi  artır, donuş  vaxtında  maye-

nin  həcmi  10 %  kəsgin  çoxalır. 

3. Buzun  sıxlığı  suyun  sıxlı-

ğından  az  olur, buz  su  hövzəsi-

nin  səthində  qalaraq  onu  qalın  

buz  bağlamadan  qoruyur. 

4.Yüksək istilik tutumu.Digər  

maddələrə  nisbətən  su  daha  

yüksək  dərəcədə  istilik  udma  

qabiliyyətinə  malikdir.Bütün ci-

simlərdə  temperatur  artdıqca  is-

tilik  tutumu  çoxalır.Suda  tem-

peratur  0

0

 – dən  27

0

 – yə  kimi  

yüksəldikdə istilik tutumu aşağı  

düşür, sonra artmağa başlayır. 30

0 

və                    40

0

  arasında suyun  

strukturu  ikinci  dəfə  dəyişir. 

4. Planetdə  su  istiliyin  top-

lanması  və  paylanmasında  əsas  

rol  oynayır.Okeanın  istilik  axını  

geniş  ərazilərin  iqliminə  əlveriş-

li  təsir  göstərir.Hətta  kiçik  su  

hövzələri  də  mikroiqlimə  yum-

şaldılcı    təsir  göstərir.  İstiqanlı  

heyvanlar  üçün  37

0

-yə  yaxın  

temperatur  təsadüfi  hüdud  tem-

peratur «seçilməyib»

  

 

1 2 

5. Su güclü inert  həlledici-

dir.Bu xassəsu malekulunun  iki  

polyuslu  strukturu ilə    bağlıdır. 

(dipol).Suyun  dipolunun təsiri  

ilə  onun  səthinə yüklənmiş mad-

dələrin  atom  və  molekullarının  

əlaqəsi  80 dəfə  zəifləyir.  

5. Su  bütün  maddələrin  həle-

dicisi  və  daşıyıcısı  olub  ilk  

növbədə  qida  maddələrinin  hə-

yat fəaliyyətində  iştirak  edir. Or-

qanizmdə    mürəkkəb  kimyəvi  

reaksiyalar  məhz  suya  görə  baş 

verir. Su  orqanizmdən  mübadilə  

məhsullarının  kənar  olmasını  tə-

min  edərək  onu  zərərli  yanğın-

lardan  qoruyur.  

6. Yüksək səthi gərilmə  və  

yumşadılcı qabiliyyəti 

6.Kapilyarlarla  qalxır, torpağa  

və  süxurlara  keçir (işləyir) , bit-

kidə  yuxarıya  qalxaraq  qida  

maddələrinin məhlulunu çatdırır.  

İnsan və  heyvan  orqanizmində  

qanın  və  toxuma  mayelərinin  

hərəkəti  də  suyun  bu  xassəsilə  

bağlıdır.  

7. Su  nə  qədər  böyük  təzyiq  

hiss  edərsə, onun  donma  tempe-

raturu  bir  o  qədər  yüksək  olar. 

7. Okean  suyu  4 min  metr  

dərinlikdə  –  3

0

 C – də  donmur 

 

Okean  və  dənizlər  Yerin  ymumi  sahəsinin  71 % - ni  tutur,  qurudakı  su  obyektləri (buzlaqlar, göllər, su  

anbarları , bataqlıqlar və  b.) birlikdə  Yerin  su  ilə  örtülmə  dərəcəsini  təşkil  edir. Dünya  okeanı  hidrosferin  

həcminin  96,4% - qədərdir. 

Qurudakı  suyun  əsas  kütləsi  Antarktida, Qrenlandiya  qütb  adaları  və  dağlarda  olan  buzlaqlar  olub  

ümumi  su  ehtiyatının  1,86% – ni, şirin  suyun  isə 70,3% -ni  təşkil  edərək  yüksək  əks  etdirmə  qabiliyyətilə  

(albedo) Yer  üzərində  atmosferin  qlobal  istilik  balansının  formalaşmasına  böyük  təsir  göstərir. 

---