Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

 
37
G’arbiy turk xoqonligining xalqi xoqon Shabolo Xilishi h’ukmronligi yillari 
10 toifaga bwlingan. Masalan, Chu darёsining wng tarafida istiqomat qiluvchi 
xalqlar Nushibi (5 toifa), darёning swl soh’ilida istiqomat qiluvchilar esa Dulu (5 
toifa) deb atalgan. Kwp wtmay bu toifalar wzlarining mustaqil davlatini tuzib 
oldilar. Bu wzaro feodal kurashning kuchayishiga olib keldi. Xitoy qwshinlari 
bundan foydalanib, 658 yili G’arbiy turk xoqonligi erlariga bostirib kirdilar, lekin 
uni tamoman bwysundira olmadilar. Xoqon Ashina Xudaydao uni yana tiklashga 
muvaffaq bwldi. Biroq katta er egaligi, wzaro kurashlar va shimoldagi qwshni 
xalqlar, xususan qorliqlarning xurujlari natijasida xoqonlik inqirozga yuz tutdi. 
VIII asrning ikkinchi yarmida h’okimiyat tamoman qorliqlar qwliga wtdi. Ular 766 
yili Suyabni bosib oldilar va uni wz poytaxtlariga aylantirdilar. 
G’arbiy turk xoqonligi markazlashmagan davlat bwlib, 15ga yaqin mustaqil 
h’okimliklardan, Swg’dda yuechji xalqidan chiqqan jabg’u, Buxoroda mah’alliy 
buxorxudot, Farg’onada ixshidlar kabilardan tashkil topgan edi. 
Xoqonlik tarkibiga kirgan xalqlar bir qismi Swg’d, Xorazm, Toxariston, 
Farg’ona deh’qonchilik, shah’ar ah’olisi h’unarmandchilik va savdo-sotiq bilan, 
uning tog’li va chwl tumanlarida istiqomat qiluvchi katta qismi esa chorvachilik 
bilan shug’ullangan. 
Arablar istilosi arafasida Wzbekiston mayda-mayda davlatlardan iborat edi. 
Sharq va xitoy tillarida ёzilgan manbalar malumotlariga qaraganda VIII asr 
boshlarida yurtimizda 15 yaqin mustaqil davlatlar bwlib, bularning eng kattasi 
Xorazm, Swg’d, Buxoro, Chag’oniёn, Toxariston, Ustrushona, Choch va Farg’ona 
h’isoblangan. Ularning podshoh’lari jabg’u (knyaz), xudot, ixshid va ispah’bed deb 
atalardi. 
Arablar Wzbekiston h’ududiga 674 yildan boshlab bostirib kira boshladilar.  
Bosqinchi qwshinlarga xalifalikning Xurosondagi noibi Ubaydulloh’ ibn Ziёd 
boshchilik qilar edi. Wshanda ular Poykent va Buxoro shah’arlari h’amda ularning 
tevarak-atrofidagi tumanlarni talon-taroj qildilar va katta wlja (1 mln dirh’am pul, 
4000 asir va boshqalar) bilan qaytdilar. Bundan keyin h’am arablar Wzbekiston 
ustiga kwp marta talonchilik yurishlarini uyushtirdilar. 
705 yildan boshlab arablarning Wzbekiston ustiga istilochilik yurishlari 
kuchaydi. Bunga arablarning Xurosondagi yangi noibi Qutayba ibn Muslim (715 
yili h’ozirgi Andijon viloyatining Jalolquduq tumanida, h’ozirgi Shurunch mozor, 
aslida Qilich mozor temir ywl bekati ёnida wldirilgan) boshchilik qildi. 
Arab qwshini 706 yili Omul (Chorjwy), Zamm (Karki), Buxoro h’amda 
Poykent shah’arlarini, 709 yili esa Buxoroning mustah’kam qalalaridan Shofurkom 
(Vardanza)ni, 710 yili esa Kesh va Nasafni zabt etdi. Buxoro, Swg’d, Vardanza va 
Farg’ona h’ukmdorlari  turklar bilan qwshilib arab istilochilariga qarshi ittifoq 
tuzishga h’arakat qildilar, lekin wzaro kelishmovchiliklar va ishtiloflar ittifoqning 
mustah’kamlanishiga ywl bermadi. Qutayba bundan ustalik bilan foydalandi va 
ular bilan birma-bir kurashda g’alaba qozondi. 
712 yili Qutayba wzaro ichki kurashlardan  foydalanib h’iёnatkorona tarzda 
Xorazmni h’am bwysundirdi. Samarqand podshoh’i G’urak (710-737-yy.) bilan 
tuzilgan bitim shartlariga binoan Samarqand va Swg’diёna xalqi arablarga h’ar yili 
2 million 200 ming dirh’am miqdorida wlpon twlash va arab qwshiniga 100 ming 

---

 
38
kishi  twplab berishga majbur etildi. 713-715 yillari Qutayba Choch (Toshkent) 
h’amda Farg’ona viloyatlarini, shuningdek  Ettisuv va Koshg’argacha bwlgan 
erlarni bosib oldi. 
Arab istilosi Wzbekistonning ijtimoiy-siёsiy va madaniy taraqqiёtiga katta 
zarar etkazdi, kwplab katta va boy shah’arlarning kuli kwkka sovurildi, ming-
minglab kishilarning “ёstig’i quridi”, Marv, Buxoro, Samarqand va Xorazm 
kutubxonalarida saqlanaёtgan juda kwp noёb asarlar ywq qilindi. 
Arab istilochilari mah’alliy xalqlarni h’am majburan islom diniga kiritdilar, 
meh’natkashlar zimmasiga og’ir soliqlar va jarimalar – xiroj, jizya, zakot 
yuklatildi, ah’olining yarim mulki arab qwshini foydasiga musodara qilindi. 
Wzbekiston xalqlari arab istilochilari zulmiga qarshi bir necha bor 
qwzg’olon kwtardilar. VIII asrning wrtalarida bwlgan İsh’oq turk qwxg’oloni, 769-
776- yillari butun Movarounnah’rni larzaga solgan Muqanna (783 yili wldirilgan) 
boshchiligida bwlib wtgan qwzg’olon, 806 yili Rafi ibn Lays boshchiligida 
Swg’dda bwlib wtgan deh’qonlar qwzg’oloni shular jumlasidandir. 
Arab xalifaligi tarkibiga kirgan xalqlarning iqtisodiy va madaniy 
taraqqiёtidagi katta tafovut, ularning etnik jih’atdan bir xil emasligi, ular 
wrtasidagi iqtisodiy va madaniy aloqalarning zaifligi, ayniqsa, er-suv va 
boylikning tobora mah’alliy boshliqlar qwlida twplana borishi va nih’oyat, 
mah’alliy ah’oli va bosqinchilar wrtasidagi ziddiyatlarning tobora kuchayib borishi 
xalq h’arakatlari va wzaro kurashni kuchaytirib yubordi. Bu h’ol, wz navbatida, 
arab xalifaligining inqirozini tezlashtirdi. IX asrning birinchi choragida uning 
zaminida mustaqil mah’alliy davlatlar paydo  bwldi. Masalan, Misrda Tuluniylar 
(868 y.), Tabaristonda Aliylar (864 y.), Xurosonda Toh’iriylar (821 y.), Seistonda 
Safforiylar (867 y.) va nih’oyat, Movarounnah’rda Somoniylar (819 y.) h’okimiyat 
tepasiga keldilar. Boshqa wlkalarda h’am shunday ah’vol yuz berdi. Qisqasi, 935 
yildan boshlab Abbosiylar xalifalikda wz siёsiy mavqelarini tamoman ywqotdilar 
va nomigagina xalifa bwlib qoldilar.  
 
5.2.  Qadimgi Turk manbalari 
 
Qadimgi Turk manbalari orasida XVII asrda Sibir h’amda Mwg’ilistonda, 
Oltoy h’amda  Wzbekistonda topilgan runiy bitiklar aloh’ida qiymatga ega. Bu 
ёzuvlarning etti guruh’i – Lena – Baykalbwyi bitiklari, Enisey, Mwg’uliston, 
Oltoy, Sharqiy Turkiston, Wrta Osiё bitiklari malum. Bu bitiklar Wzbekiston 
xalqlarining arablar istilosi arafasidagi ijtimoiy-siёsiy h’amda madaniy h’aёtini 
wrganishga ёrdam beradi. 
5.2.1. Enisey bitiklari 
Enisey bitiklari mashh’ur rus xaritashunos olimi S.U.Remezov (taxminan 
1642-1720-yy.) tarafidan XVII asr oxirida Enisey h’avzasi (h’ozirgi Xakas 
avtonom viloyatiga qaraydi) topilgan. Undan keyin bu h’aqda shvktsiyalik h’arbiy 
asir F.Stralenberg (Tabbert) malumot beradi. U Enisey h’avzasidagi qabrtoshlardan 
toshga wyib ёzilgan notanish xatlarni topgan. Bu ёzuv h’aqidagi malumotlar 
birinchi marta wtgan asrning birinchi choragida “Cibirskiy vestnik” jurnalida elon 

---