Microsoft Word Agrosanoat majmuasi iqtisodiyoti Darslik 2006. doc
Qishloq xo’jaligida asosiy fondlar va ulardan foydalanish ko’rsatkichlari
Yüklə 3,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
10.2. Qishloq xo’jaligida asosiy fondlar va ulardan foydalanish ko’rsatkichlari Ma’lumki, asosiy fondlarsiz hozirgi zamon ishlab chiqarishini tashkil etish mumkin emas. Ularning mavjudligi, sifati, unumdorligi ishlab chiqarishning samarasini hal qilishda asosiy o’rinni egallaydi. Xo’jaliklarda mavjud fondlar ikki katta guruhga bo’linadi. Bular asosiy va aylanma fondlardir. Asosiy fondlar bir necha ishlab chiqarish jarayonida qatnashadi, o’zining qiymatini ishlab chiqarilayotgan mahsulotga bo’lib-bo’lib o’tkazadi. Bu eskirgan qiymat, amortizatsiya shaklida namoyon bo’ladi. Ishlab chiqarish jarayonlarida ishtirok etib, tamomam eskirib bo’lganda ham o’zining fizik shaklini o’zgartirmaydi. 181 Ana shu xususiyatlarga ega va talablarga javob beradigan fondlar asosiy fondlardir. Bularga imorat va inshoatlar, mashinalar (kombaynlar, traktorlar va h.q.), transport vositalari, asbob – uskunalar, ko’p yilllik daraxtzorlar, uzumzorlar, mahsuldor chorva mollari va ishchi hayvonlar kiradi. Asosiy fondlar asosiy vositalarning qiymat ko’rinishiga ega qismi bo’lganligi uchun ham asosiy ishlab chiqarish vositasi bo’lgan yer asosiy fondlar tarkibiga kiritilmaydi. Ishlab chiqarishda qatnashishiga qarab asosiy fondlar ikkiga, ya’ni ishlab chiqarishga tayin etilgan va ishlab chiqarishga tayin etilmagan asosiy fondlarga bo’linadi. Ishlab chiqarishga tayin etilmagan asosiy fondlarga ijtimoiy sohaning asosiy fondlari kiradi. Xo’jaliklar o’z balanslarida mavjud asosiy fondlardan foydalanishning holatini ko’rsatkichlar tizimi bilan aniqlab boradi. Qishloq xo’jaligi korxonalarining fond bilan ta’minlanish darajasi. Bu ko’rsatkich xo’jalikda mavjud asosiy fondlarning o’rtacha yillik qiymatini yer moydonlariga (qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlar, haydaladigan yerlar, ekin maydonlari) bo’lish yo’li bilan aniqlanadi. Asosiy fondlardan foydalanishning iqtisodiy samaradorligi fond qaytimi va fond sig’imi ko’rsatkichlari yordamida aniqlanadi. Fond qaytimi yil davomida ishlab chiqarilgan yalpi mahsulotni yoki foydani asosiy fondlarning o’rtacha yillik qiymatiga taqsimlash yo’li bilan aniqlanadi. Fond qaytimi xo’jalikda mavjud 1 so’mlik asosiy fondlar evaziga qancha so’mlik yoki tiyinlik yalpi mahsulot (foyda) ishlab chiqarilganini bildiradi. Bu ko’rsatkich natijasi qancha yuqori bo’lsa, fondlardan foydalanish samaradorligi shunchalik yuqori bo’ladi. Fond sig’imi fond qaytimining aksi bo’lib, asosiy fondlarning o’rtacha yillik qiymatini xo’jalikning yalpi mahsulotiga bo’lish natijasida aniqlanadi. Fond sig’imi xo’jalikda 1 so’mlik yalpi mahsulot ishlab chiqarish uchun qancha so’mlik asosiy fond ishlab chiqarish jarayonida qatnashganini ko’rsatadi. Fond sig’imi ko’rsatkichi qanchalik past bo’lsa, asosiy fondlardan foydalanish samaradorligi shunchalik yuqori hisoblanadi. Fond qaytimi va sig’imini foydaga nisbatan ham aniqlash maqsadga muvofiq. 182 Xo’jaliklarning asosiy fondlari besh xil (dastlabki, qoldiq , tiklash, balans va tugatish baholarida) baholanadi. Asosiy fondlarning dastlabki qiymati ularni birinchi bor sotib olish bilan bog’liq xarajatlardir. Asosiy fondlarning sotishdagi qiymati, ularni tashib olib kelish va o’rnatish xarajatlari ham daslabki bahosiga kiradi. Asosiy fondlarning tiklash qiymati deganda ishlab turgan asosiy fondning hozirgi bozor narxida qanchaga baholanishi tushuniladi. Aks holda mavjud inflyatsiya tasirida amortizatsiya ajratmasi natijasida yig’ilgan mablag’ga huddi shunday texnika sotib olish mumkin emas. CHunki uning narxi oshib ketgan bo’lishi mumkin. Asosiy fondlar ishlab chiqarishda qatnashadi va vaqt o’tishi bilan eskiradi. Asosiy fondlarning eskirishi ikki xil bo’ladi. Birinchisi, ma’naviy eskirish. Asosiy fondlarning ma’naviy eskirishi quyidagi hollarda yuz beradi: birinchidan, mavjud asosiy fonddan unumliroq bo’lgan yangisi yaratilganda. Fan, texnika taraqqiyoti texnikaning yangi, unumli turlarini ishlab chiqqan holda eski fondlar yangisiga nisbatan unumsizroq bo’lganligi uchun ma’naviy eskirgan hisoblanadi. Masalan, xo’jalikda ishlatilayotgan, sekundiga 12 kg. bug’doy o’radigan kombayn o’rniga sekundiga 16 kg. bug’doy o’ra oladigan yangi kombayn yaratildi, deylik. Bu holda sekundiga 12 kg. bug’doy o’radigan kombayn ma’naviy eskirgan hisoblanadi. Ikkinchidan, xo’jalikda mavjud tehnikadan narxi arzonroq yangi texnika chiqarilgan holda ham ma’naviy eskirish yuz beradi. Masalan, hozirda ishlayotgan don o’rish kombayni 30 mln. so’m turadi. Huddi shunday texnik imkoniyatlarga ega kombaynning yangi avlodi yaratildi, deylik va uning narxi 25 mln. so’m. Bu holda biz ishlatayotgan 30 mln. so’mlik kombayn yangi 25 mln. so’m turadigan kambaynga nisbatan ma’naviy eskirgan hisoblanadi. Iqtisodchilarning bunday vaziyatdagi asosiy vazifasi ma’naviy eskirgan texnikalardan yana qancha davr foydalanish zarurligini belgilashdir. Asosiy fondlarning yangisi eskisiga nisbatan arzonga ishlab chiqarilganda ma’naviy eskirishni quyidagicha hisoblash qabul qilingan. 183 100 1 х АFbq АFtq АFbq АFme - = Bunda: AFme1 – asosiy fondlarning ma’naviy eskirishi (eskisiga nisbatan orzonroq bo’lgan yangisi yaratilganda) AF bq – asosiy fondlarning balans qiymati, so’m; AF tq – asosiy fondlarning tiklash qiymati, so’m. Asosiy fondlarning ma’naviy eskirishi ularni unumdorligi sababli yuz berganda uni quyidagicha aniqlash mumkin. 100 2 х YaAFu АFu YaAFu АFme - = Bunda: AFme2 – asosiy fondlarning ma’naviy eskirishi (eskisiga nisbatan unumlirog’i yaratilganda) YaAFu – yangidan yaratilgan asosiy fondlarning unumdorligi AFu – ishlab turgan (amaldagi) asosiy fondlarning unumdorligi Asosiy fondlarning yangilanish darajasi quyidagicha aniqlanadi. АFyoq АFya Kya = Bunda: Kya – asosiy fondlarning yangilanish koeffitsienti AFya – yil davomida yangidan jalb etilgan asosiy fond qiymati, so’m AF yoq – asosiy fondlarning yil oxiridagi qiymati, so’m Asosiy fondlar eskirishining ikkinchi turi ularning jismoniy eskirishidir. Vaqt o’tishi, faoliyat ko’rsatishi natijasida asosiy fondlar jismoniy eskiradilar. Bu eskirish “amortizatsiya” tushunchasi bilan belgilanadi. Odatda, zavodlarda ishlab chiqarilgan texnikalarning pasportida ularning xizmat ko’rsatish muddati, amortizatsiya ajratish 184 normasi belgilangan bo’ladi. Lekin ayrim asosiy fondlarda bu ma’lumotlar berilmagan taqdirda amortizatsiya normasini hisoblab topish mumkin. Bu holatda umumiy yillik amortizatsiya normasi quyidagicha aniqlanadi: 100 xN х B L D K B Аn - + + = Bunda: An – umumiy yillik amortizatsiya normasi, %; B – asosiy fondlarning dastlabki yoki balans qiymati, so’m; K – asosiy fondlarni kapital ta’mirlash xarajatlari, so’m; D – asosiy fondlarni tugatishdagi xarajatlar, so’m; L – asosiy fondlarni tugatishdan olingan daromad, so’m; N – asosiy fondlarning o’rtacha xizmat qilish muddati, yil. Hozirda asosiy fondlarning eskirishini belgilashda tezlashtirilgan amortizatsiya ajratmasi ajratish yo’lidan ham foydalanilmoqda. Bu inflyatsiya darajasi yuqori paytda uning salbiy ta’sirini kamaytiradi. Bundan tashqari fan, texnika taraqqiyoti tezlashgan paytda asosiy fondlarni tezlikda almashtirish imkonini beradi. Asosiy fondlar qoldiq baholarda ham narxlanadi. Asosiy fondlarning dastlabki narxlaridan eskirish summasi o’rtasidagi farq ularning qoldiq bahosini bildiradi. Buxgalteriya balanslarida aks ettirilgan qiymati miqdor jihatdan asosiy fondlarning dastlabki qiymatiga mos tushadi. Asosiy fondlarning tugatilish qiymati deganda uni tugatish bilan bog’liq holat tushuniladi. Asosiy fondlar tugatilishi jarayonida qo’shimcha xarajatlar qilinadi. Ularni tugatishdan ma’lum material boyliklar olinadi. Asosiy fondlar xizmat muddatini to’la o’tamagan holda va boshqa sabablarga ko’ra, ularga to’liq amortizatsiya ajratilmagan bo’lishi mumkin. Amortizatsiya ajratilmay qolgan miqdorga uni tugatish uchun sarflangan xarajatlar qo’shiladi va tugatish natijasida olingan qiymatni ajratish yo’li bilan asosiy fondlarning tugatilish qiymati aniqlanadi. |