Microsoft Word azerb. Geoiqtisadi 11. 04. 2016. M son doc
Yüklə 4,55 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İkinci mərhələsi
XƏZƏR – QARA DƏNİZ HÖVZƏSİ VƏ CƏNUBİ QAFQAZIN GEOİQTİSADİYYATI: AZƏRBAYCANIN ENERJİ SİYASƏTİ 57 baycanla birgə fəaliyyətdən çəkindirmək məqsədi güddüyünü qeyd edirdilər. Rusiyanın statusla bağlı fəaliyyətinin İkinci mərhələsi 1995-97-ci illəri əhatə edir və mütəxəssislər tərəfindən “praq- matik yanaşma” dövrü kimi xarakterizə edilir. Bu mərhələdə Rusiya, Xəzərin statusu ilə bağıl diplomatik hücum və hərbi güc tətbiq etmə çağırışlarından imtina edir, siyasi və iqtisadi yollarla hadisələrin gedişinə təsir göstərməyə çalışır. İkinci mərhələni həm də şərti olaraq, rus politoloqları «ilkin kom- promis» dövrü adlandırırlar. Bu mərhələdə sahilyanı ölkələrlə ziddiyyətlərin getdikcə artdığını anlayan Moskva 1996-cı ildə öz barışmaz mövqe- yindən tədricən çəkilərək yeni “barışdırıcı” ideyalarla çıxış et- məyə başlayır. Həmin ildə Rusiya hökuməti bu ölkənin Xarici İşlər Nazirliyindəki bəzi dairələrdən fərqli olaraq sektor məsə- ləsində Azərbaycanın haqlı olduğunu etiraf edərək, o zamankı Baş nazir V. Çernomırdinin dili ilə Xəzərdə həyata keçirilən enerji layihələrinin qanuni olduğunu bəyan edir. 71 Rusiya Federasiyasının Xəzərin statusu il bağlı bir neçə yeni ideya və təklifləri də məhz həmin mərhələdə irəli sürülür. Həmin təkliflərdən birində Rusiya hər bir sahilyanı ölkənin dənizin ona aid 45 millik sahilyanı zonasına nəzarət etmək hüququ ilə yanaşı, həm də bu zonaya daxil olmayan, lakin ar- tıq neft çıxarılan yataqlar üzərindəki hüququnu təsdiq etməyə, həmin ölkələrin, yaxud şirkətlərin hüququnu da tanımağa hazır olduğunu bəyan edir. Bundan başqa, rəsmi Moskva Tehranın 1992-ci ildə irəli sürdüyü “Xəzərdə regional əməkdaşlığa dair” birgə sazişin 71 Bax: qaz. «Сегодня», 13 ноября, 1996. ƏL İ H ƏS ƏNOV 58 bağlanması və bu məqsədlə xüsusi bir təşkilatın yaradılması təşəbbüsünü də dəstəkləməyə başlayır. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Xəzərin statusu ilə bağlı Rusiya uzun müddət öz korporotiv maraqlarını əsas tutaraq, Azərbaycanı beynəlxalq hüquqa söykənən mövqedən çəkindir- məyə, onu yeni-yeni kompromislərə məcbur etməyə cəhd etmişdir. Məsələn, 1997-ci ildə bu ölkənin bəzi dairələri bir daha Xəzərin sektor bölgüsünü gündəmə gətirərək, məsələ ilə bağlı xüsusi hesablanmış yeni bir “kompromis” təkliflə çıxış edirlər. Bu layihə müəllifləri Xəzəri beş ölkənin daxili gölü hesab edərək, onun yalnız 12 millik sahil ərazisinin dibinin və su səthinin milli sektorlara bölünməsini, bundan sonra gələn 25 millik dəniz dibi və su səthinin “iqtisadi zona” kimi tanımasını, dənizin qalan bütün su hövzəsiin və həmin radiusda da dibinin yalnız “ümumi istifadə” edilməsini irəli sürürlər. Mütəxəssis- lərin fikrinə görə, layihə müəllifləri bu təklifi hazırlayarkən Xəzərin karbohidrogen yataqlarının xəritəsi ilə bağlı xüsusi təhqiqat aparmışlar. Çünki, layihədə göstərildiyi kimi, əgər hər bir hövzə ölkəsi yalnız 12 millik sektorlara tam sahib olurdusa və qalan 25 millik sektorda “iqtisadi zona” da olduğu kimi fəa- liyət göstərmək hüququ qazanırdısa, o zaman Xəzərin əsas enerji resursları (o cümlədən Azərbaycanın konsorsium çərçi- vəsində fəaliyyət göstərdiyi bugünkü əsas neft və qaz yataqları. -Ə.H.) “ümumi istifadədə” qalırdı. Bu layihə Xəzərin karbo- hidrogen yataqlarını təxminən, aşağıdakı kimi bölür və plan- laşdırırdı: Azərbaycanın 12 millik sektorunda təxminən 0,5 mlrd. ton neft, 0,5 trlrd. kub metr qaz, Rusiyanın eyni məsafəli sektorunda müvafiq olaraq 0,2/0.3, Qazaxıstanınkında 0.6/04, Türkmənistanınkında 1/0.2 enerji resursu mövcud idi. Sonrakı 25 milik “iqtisadi zonada” Azərbaycanın müvafiq olaraq XƏZƏR – QARA DƏNİZ HÖVZƏSİ VƏ CƏNUBİ QAFQAZIN GEOİQTİSADİYYATI: AZƏRBAYCANIN ENERJİ SİYASƏTİ 59 1.5/1.5, Rusiyanın 1/0.5, Qazaxıstanın 2/1, Türkmənistanın isə 0.5/0.5 mildarında enerji resursu proqnozlaşdırılırdı. Bəhs olunan bölgü ilə Azərğbaycanın indiki milli sektorundakı təxminən 2.5 mlrd. ton neft və 1.5/2 trln. kub metr qaz, Rusiya- nın müvafiq olaraq 1/1, Qazaxıstanın 3/1.5, Türkmənistanın 0.5/1 miqdarında yanacaq resursu “birgə zonada” qalırdı. Bu bölgüdən göründüyü kimi ruslar Azərbaycanın zəngin neft və qaz yataqları olan sektorundakı əraziləri ümumi istifa- dədə saxlamaqla, onları gələcəkdə öz əlinə keçirmək və Azər- baycanı bu resurslardan məhrum etmək istəyirdi. Lakin Azər- baycan Prezidenti Heydər Əliyevin o zaman nümayiş etdirdiyi polad iradə, beynəlxal hüququn və beynəlxalq aləmin Azər- baycanın tərəfində olması onların bu planlarını alt-üst etdi. Əslində, Rusiyanın təklif etdiyi bu layihədə Azərbaycan istisna olmaqla, bütün Xəzər hövzəsi ölkələrin milli sektorlarındakı ehtiyatlar onların öz ərazisində qalırdı. Yalnız Azərbaycan öz zəngin Günəşli, Çıraq, Azəri və b. yataqlarından məhrum edilirdi. Sonrakı illərdə bu layihənin də keçmədiyini anlayan ruslar və iranlılar Xəzərin statusu ilə bağlı yeni-yeni müxtəlif ma- nevrlər həyata keçirsə də, ciddi bir şeyə nail ola bilmədilər və sonda Azərbaycanın ədalətli və haqlı mövqeləri ilə barışmağa məcbur oldular. 1997-ci ilin dekabrında Rusiya, nəhayət ki, Azərbaycanın nümunəsinə uyğun olaraq, Xəzərin ona məxsus milli sektorun- dakı neft-qaz yataqlarının öyrənilməsi və birgə işlənilməsi haqqında beynəlxalq tender elan etdi. Bu faktı həmin dövrdə tədqiqatçılar rəsmi Moskvanın “Xəzərin statusu müəyyən ola- nadək, hər hansı birtərəfli addımların yolverilməzliyi” haqda ƏL İ H ƏS ƏNOV 60 Rusiya-İran «cütlüyü»nün dəfələrlə səsləndirdiyi əsassız ideyalardan imtina etməsi kimi qiymətləndirdilər. Rusiyanın status fəaliyyətindəki üçüncü mərhələ, 1998-ci ildən başlanır və mütəxəssislər tərəfindən “konstruktiv yanaş- ma” dövrü kimi dəyərləndirilir. Bu dövrdə faktiki olaraq Ru- siya Azərbaycanın Xəzərdə reallaşdırdığı bütün layihələri rəsmi şəkildə tanıyır və həmin layihələrdən özünə pay almaq üçün rəqabət şəraitində fəaliyyət göstərməyə cəhd göstərir. 72 1998-ci ilin yanvarında Rusiya ilə Qazaxıstan prezident- lərinin Xəzərin statusu ilə bağlı qəbul etdiyi “Birgə Bəyanat” iki ölkənin orta xətt üzrə Xəzərin dibinin sektorlara bölünmə- sinə dair razılığa gəldiyini göstərirdi. Həmin ilin iyulunda isə Moskvada Rusiya ilə Qazaxıstan arasında «Xəzərin Şimal hissəsinin dibinin bölünməsinə dair» Birgə Saziş imzalandı. Bundan bir qədər sonra Rusiya Azərbaycanla da Xəzərin dibi- nin orta xətt üzrə milli sektorlara bölünməsi haqqında danı- şıqlara başlayır və müvafiq sazişlərin hazırlanması tapşırığını verir ki, bu da faktiki olaraq “Xəzərin hüquq statusu” məsə- ləsini bölgə ölkələrinin və beynəlxalq aləmin geosiyasi gündə- mindən çıxarır. Rusiyanın mövqeyindəki status məsələsindəki konstruktiv dəyişikliklər, müvafiq olaraq dərhal Rusiya Azərbacan münasi- bətlərinə öz müsbət təsirini göstərməyə başlayır ki, bu da bütün hövzəyə konstruktiv bir ovqat gətirir. Rusiya prezidenti V.Putinin 8-9 yanvar 2001-ci ildə Azərbaycana rəsmi dövlət səfəri çərçivəsində Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyevlə imzaladığı “Xəzər dənizində birgə fəaliyyət” haqqında Bəya- natda Azərbaycanın başlanğıcdan təklif etdiyi “Xəzərin orta 72 Bax: Конопляник А.А. Каспийская нефть на Евразийском перекрестке. М., 1998, с.140. Yüklə 4,55 Kb. Dostları ilə paylaş:
|