Microsoft Word Baba -edebiyyatda lirik nov doc
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- SƏRBƏST VƏZN
72 daxilən, məzmunca bağlansa da, onun özü də əlahiddə məzmun və mənaya malik olur. Burada sənətkarın müxtəlif arzuları, düşüncələri öz əksini tapa bilər. Qəzəlin son beytində müəllif mütləq şəkildə öz adını bildirir. Ona görə də qəzəlin məqtə beytinə tac beyti də deyirlər.
73 Ey nazlı vətən, mən sənə öz könlümü verdim, Qarşında günahkarsa, Süleymanı bağışla! (S.Rüstəm)
Müxtəlif şəkildə yazılmış şeirlərin, qəzəl və qəsidələrin ayrı-ayrı beytlərindən başqa ədəbiyyatşünaslıqda yetim beyt və ya ən kiçik ölçüdə yazılmış şeir olan fərd anlayışları da vardır. Yetim beytlər və fərdlər yalnız bir beytdən ibarət olur. Fikir və məzmunca dolğun yazılmış belə beytlərin ya müəllifi naməlum qalır, ya da konkret müəllifi olsa da belə sanki anonim şəkildə dillərdə əzbər olur. Bənd. Şeir nəzəriyyəsində, onun poetik strukturunda əsas rol oynayan anlayışlardan biri də bənddir. Şeirin bir neçə misradan ibarət olub vəzn, qafiyə, ahəng, intonasiya və başqa poetik-estetik, bədii sintaktik xüsusiyyətlərinə görə bir-birinə bağlanmış, fikir-məna vəhdəti etibarı ilə bitkin hissəsinə və ya bölümünə bənd deyilir. Azərbaycan şifahi xalq şeir janrları və yazılı ədəbiyyatda yaranan şeirimiz başqa texniki şərtləri ilə bərabər, bəndlərin sayı, quruluşu baxımından da zəngindir. Yuxarıda dediklərimizdən başqa şeirin bədii tərtibində, kompozisiyasının bütövlüyündə, ifadənin emosionallığında, fikrin ritmik axarında və təsirliliyində bəndin mühüm əhə- miyyəti vardır. Şeir şəkillərinin müəyyənləşməsində bənddəki misraların sayı əsas şərtdir. Bununla bərabər, bir sıra şeir şəkillərindəki bəndlər misraların sayı etibarı ilə eynidir. Belə ki, hər bəndi dörd misradan ibarət olan şeirlərin mürəbbe (dördlük), qoşma, gəraylı kimi şəkilləri vardır. Klassik şeir janrları olan mürəbbelərin hər bəndi dörd, müxəmməslərin beş, müsəddəsin altı, müsəbbelərin yeddi
74 misradan ibarət olmuşdur. Deməli, şeir şəkilləri bənddəki misraların sayına görə təyin olunur. O da qeyd olunmalıdır ki, bəndlər iki misradan tutmuş on, on iki, on dörd və s. mis- ralardan ibarət ola bilər. Qəzəl və qəsidələrin hər bəndi iki misradan ibarət olub beytlər şəklində qurulur. Qoşmaların hər bəndi bir qayda olaraq dörd misradan ibarət olur.
M.P.Vaqifin müsəbbelərinin (yeddilik) hər bəndi yeddi, müəşşərlərinin isə hər bəndi on misradan ibarətdir. Qeyd etmək lazımdır ki, xalq şeiri və klassik şeir janrlarında bəndlərin qafiyələnməsi tam ənənəvi qaydaya tabe tutulur. Müasir şeirimizdə üçlüklərdən istifadə olunur və onların qafiyə quruluşu da müxtəlifdir.
Digər bəndlərdə birinci, ikinci misralar sərbəstdir,
75 üçüncü misra isə birinci bəndin son misrası ilə qafiyələnir. B.Vahabzadənin «Şəhriyara» şeiri beşlik şəklində yazılmışdır. Qafiyə quruluşu bütün bəndlərdə eynidir: a, a, a, b, b, və s. Sən almışdın gücünü bu ocaqdan (a) Ondan dönüb, ona baxdın uzaqdan, (a) Qönçə ikən ayrı düşdün budaqdan (a) Heydərbaba dalınca qan ağladı… (b) Ancaq ayaq izlərini saxladı. (b)
Müasir şeirimizdə bəndlər təkcə misraların sayına və qafiyə sisteminə görə yox, daxili quruluşunun başqa bədii keyfiyyətləri baxımından da müxtəlif və rəngarəngdir.
76 SƏRBƏST VƏZN
Azərbaycan poeziyasında istifadə olunub, şairlərimiz tərəfindən tez-tez işlədilən vəznlərdən biri də s ə r b ə s t şeir vəznidir. Sərbəst şeirin adından da göründüyü kimi, heca vəznində tələb olunan texniki şərtlərə burada tam şəkildə əməl olunmur. Sərbəst şeirdə yazan şair şeirin ölçü, bölgü, qafiyə sistemindən sərbəst şəkildə istifadə edir. Əlbəttə, bu o demək deyildir ki, sərbəst şeirdə bölgüdən, qafiyədən istifadə olunmur. Sadəcə olaraq, sərbəst şeirdə qafiyə, ölçü, bölgü, misraların həcmi, hecaların misralardakı sayı, ahəngi tamamilə formal səciyyə daşıyır. Belə ki, qafiyə heca vəznində iki və daha artıq misralar arasında və ya çarpaz şəkildə işləndiyi halda, sərbəst şeirdə qafiyə ardıcıl şəkildə deyil, bir neçə misradan sonra da gələ bilər. Bəzən qafiyə sərbəst şeirdə dalbadal da işlənə bilər. Sərbəst şeirdə bənddəki misraların və hecaların sayı da müxtəlif olur. Şair sərbəst vəzndə müxtəlif ölçülü misralar- dan, misradaxili fasilələrdən və hecalardan istifadə edə bilər. Lakin şeirin hansı vəzndə yazılıb yazılmamasından asılı ol- mayaraq orada hisslərin tərənnümü, poetik fikrin emosional təsviri əsas olmalıdır. Odur ki, sərbəst vəzndə yazılan şeirlərdə poeziyanın bu ən mühüm qanunlarına əməl olun- malıdır. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, sərbəst şeir anlayışının özü də formal olub, şairin bir sənətkar kimi tam sərbəstliyi, azadlığı demək deyildir. Çünki sərbəst şeirdə misraların, hecaların sayı, qafiyə sistemi konkret bir ideyaya, məzmuna tabe tutulur. Şübhəsiz, sərbəst şeirlərin özündə də qüvvətli bir ritm, ahəng olmalıdır. Hisslərin lirik tərənnümü, poetik sistem və qanunauyğunluq, ritm bütün vəznlərdə yazı-
77 lan şeirlər üçün əsasdır. Azərbaycan şeirində sərbəst vəznin inkişafı əsasən 1920-1930-cu illərdən başlayır. Lakin sərbəst şeir yarandığı vaxtlardan müxtəlif mübahisələrə səbəb olmuşdur. Sərbəst şeirdə yazan bir sıra şairlər bunun adından istifadə edir və ən zəif şəkildə yazılmış nəzm nümunələrini də poetik fikrin uğuru kimi gələmə verirdilər. Ritm, ahəng, bölgü, qafiyə kimi şərtlərdən uzaq olub, məzmunca dağınıq, qarışıq olan belə sərbəst şeir nümunələri hələ o zaman tənqid və ədəbiyyatşünaslıqda etirazla qarşılanırdı. Sərbəst şeir sahəsində yaranan mübahisələr tamamilə haqlı və təbii idi. Belə ki, 1920-1930-cu illərdə S.Vurğun, R.Rza, M.Müşviq, O.Sarıvəlli kimi şairlər istisna olmaqla, bir çox gənc yazanlar sərbəst şeirə onun adına uyğun olaraq tam sərbəst yanaşır, formalist mövqedə dururdular. Zahiri, formal cəhətlərinə əsas önəm verən bir çox sərbəst şeir yazanlarının əsərləri solğun, sönük, bədii cəhətdən zəif, dil nöqteyi-nəzərdən qüsurlu, ən başlıcası isə məzmunsuz idi. Hər cür söz yığınından ibarət nəzm nümunələri sərbəst şeir hesab olunurdu. Bütün bunlar isə sərbəst şeirin poetikasını kifayət qədər bilməməkdən, gənc şairlərin ifrat dərəcədə formalizmə, zahiri effektlərə uymasının nəticəsi idi. Sərbəst şeirin ilk təşəkkül dövrlərində S.Vurğun «Ap- rel», «Məktub», «Şairin andı», «Zərərçilər», «Raport», «Ölən şeirlərim», «Cavabımız», «Şeir və xaltura», «Tikanlı sözlər», «Fanar» və s. kimi şeirlərini sərbəst vəzndə yazmışdır. Lakin S.Vurğunun şeirlərində hansı vəzndə yazmasından asılı olmayaraq qüdrətli şairin duyğularının, hisslərinin yüksək poetik dillə ifadəsini görürük. «Hansı vəzndə yazmasından asılı olmayaraq S.Vurğunun şeirləri həmişə
Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|