Microsoft Word Baba -edebiyyatda lirik nov doc
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
6 gerçəkliyin necə təsvir olunması məsələsini əsas tutmuşdur. Onun fikrincə, eyni bir hadisəni müxtəlif cür təsvir etmək olar. Belə ki, sənətkar olub keçən, baş vermiş hadisələri Homer kimi danışır. Ya sənətkarın maraq və ehtirasları li- rikada verilir. Ya da sənətkar hadisələri xarakterlərin hə- rəkətində təsvir edir. Ümumiyyətlə Aristotel təqlid olun- manın üç növünü göstərmişdir. Bununla da o, təqlid olun- manın üsullarına görə ədəbi növ və janr nəzəriyyəsinin əsasını qoymuşdur. Qeyd etməliyik ki, sonrakı dövrlərin bir sıra nəzəriyyəçiləri Aristotelin bu bölgü prinsipini qəbul etmişlər. Alman nəzəriyyəçisi və estetiki Hegel ədəbiyyatı növlərə və janrlara bölərkən konkret predmetin təsvirini əsas götürmüşdür. Onun fikrincə, epos hadisələri təsvir edir, lirika hiss və həyəcanları, drama isə hərəkəti təsvir edir. Buradan belə nəticəyə gəlinir ki, eposda insan cəmiyyətlə üzləşir, dramda xarakterlər bir-birinə qarşı durur, lirikada isə şəxsiyyətin daxili həyəcanları, qəlb aləmi tərənnüm olunur. Sonralar rus nəzəriyyəçisi və tənqidçisi Belinski də bu nəzəri baxışla razılaşmalı olmuşdur. Onun fikrincə, incəsənt əsərlərində xalis növ strukturu yoxdur. Onun qənaətincə, epik əsərlərdə dramatik elementlər, eyni zamanda dramda epik laylar mövcuddur. Eyni zamanda həm epiklər, həm də dramaturqlar da öz növbəsində lirizmdən istifadə edirlər. Bu baxımdan yanaşsaq görərik ki, Hegel və Belinskinin sözlərində bir həqiqət var. Bununla bərabər, həmin nəzəri fikirlərin özünü də dəqiqləşdirmək lazım gəlir. Hər hansı bir sənətkarın yaradıcılıq prosesində əsas məqsədi real gerçəkliyi insan münasibətləri ilə birgə təsvir etmişdir. Belə ki, tədqiqatçıların doğru qeyd etdikləri kimi, insanın
gerçəkliklə qarşılıqlı münasibətlərinin təsvirinin əsasən üç müxtəlif tərəfi vardır. Bu müxtəliflik hər hansı bir ədəbi növün spesifikasının müəyyənləşməsində mühüm rol oy- nayır. Ədəbi növlərin hər üç növü üçün xarakterik olan nəzəri cəhətlər də dediklərimizi sübut edir. Doğru qeyd ol- unduğu kimi: «Eposda insan cəmiyyətlə üzləşib vuruşur, dramda xarakterlər bir-birinə qarşı durur, lirikada isə həyatın bu və ya başqa səbəblərindən baş verərək şəxsiyyətin keçirdiyi hiss və həyəcanlar açılır» 1 . Epik və dramatik əsərləri lirik növdə yazılmış əsərlərdən fərqləndirən bir sıra yaxın cəhətlər var. Bu iki növə daxil olan əsərlər doğru qeyd olunduğu kimi, daha geniş dərketmə funksiyasına və imkanlarına malikdirlər. Epik və dramatik əsərlərdə bir növ müəyyən zaman və məkan daxilində baş verən hadisələr təsvir olunur. burada ayrı-ayrı şəxslərin, personajların qarşılıqlı münasibətləri, məqsədləri, həyəcan və düşüncələri öz əksini tapır. Düzdür, epos və dramda həyatın təsviri və personajların xarakterinin səciyyələndirilməsində çox zaman müəllif fikirlərinin ifadəsi öz əksini tapır. Ancaq çox zaman oxucuya belə gəlir ki, bu əsərlərdəki hadisələr müəllifin özündən, onun istəyindən asılı olmadan baş vermişdir. Epik və dramatik əsərlər bir-birinə lirik əsərlərə nisbətən nə qədər yaxın olsalar da, onlar forma baxımından kəskin şəkildə fərqlənirlər. Ona görə ki, epik növün yaran- masında əsas rolu təhkiyə oynayır. Epik növün adı da elə bu- radan götürülmüşdür. Epos – yunanca «epos» - söz, nitq deməkdir. Dram əsərlərində isə bundan fərqli olaraq geniş, ardıcıl təhkiyədən istifadə olunmur. Dramda hadisə və
1 Н.А.Гуляев. Теория литературы, Москва, 1985, сящ. 117.
8 xarakterlərin hərəkəti üstünlük təşkil edir. Dramatik növün adı da yunan sözü olan «drao» hərəkət, hərəkət edirəm deməkdir. Demək olar ki, dramatik əsərlərin mətni persona- jlar arasında baş verən dialoqlar əsasında qurulur. Ədəbi növlər və janrlar arasında həyatın inikas üsulları da bir-birindən fərqlənir. Məsələn, eposda həyatda baş ver- miş bu və ya digər hadisələr və insanlar haqqında danışılır, məlumat verilir. Dramaturgiyada isə bilavasitə müxtəlif in- san xarakterləri arasında gedən mübarizə, münaqişə, cəmiyyətin bir-birinə qarşı duran ziddiyyətli tərəfləri təsvir olunur. lirikada isə insanın əhvali-ruhiyyəsi, həyəcanları, cəmiyyət münasibətlərinin müxtəlif tərəflərinə sənətkarın öz mövqeyi, münasibəti kimi məsələlər verilir. Bir qayda olaraq epik və dramatik əsərlər müəyyən bir süjetə malik olur. Lirik əsərlərdə isə, adətən, süjet olmur. Epik, lirik və dramatik əsərlər öz növbəsində nisbətən kiçik həcmli ədəbi janrlara bölünür. Belə ki, hər növün özünəməxsus janrları olur. Epik poemalar, qəhrəmanlıq eposları, roman, mənzum roman, povest, hekayə, novella, oçerk epik növün janrları hesab ol- unur. Bayatı, layla, qoşma, təcnis, müxəmməs, qəzəl, qəsidə və s. lirik növün janrları hesab olunur. Komediya, faciə, dram və s. isə dramatik növün janrlarıdır.
9 LIRIK NÖV
Lirika sözü qədim yunan musiqi aləti olan liradan götürülmüşdür. Qədim yunanlarda demək olar, söz sənətinə dair olan bütün əsərlər, xüsusilə də şeirlər, nəzmlə yazılan əsərlər həmin lira musiqi alətinin ritmik melodiyası altında ifa olunurdu. Bu musiqi alətinin müşayiəti ilə oxunan lirik əsərlər epik və dramatik əsərlərdən həm də bədii dərketmənin obyekti baxımından da fərqlənirdilər. Lirik əsərlərdə hadisələrin geniş detalları ilə təsvirinə rast gəlmirik. İnsanların bir-birinə münasibətləri, hərəkətləri lirikada geniş təfsilatı ilə göstərilmir. Lirikada insanın daxili aləmi, onun hissləri və düşüncələri bədii surətdə mənimsənilir. Bir qayda olaraq lirikada insanın hiss və həyəcanlarının ifadəsi tərənnüm yolu ilə verilir. Qeyd olunduğu kimi, insanın xarici aləmlə münasibətlərindən aldığı təəssüratlar, şəxsiyyətin iztirab və ehtirasları lirikada öz əksini tapır. Əgər eposda əsas olaraq hadisələr, dramda xarakterlər əsas götürülürsə, lirikada hisslərin dinamikası, emosionallıq əsas tutulur. Belə ki, şair konkret bir obyekti, ilin hər hansı bir fəslini, gününü tərənnüm edəndə də yenə öz subyektiv-poetik hisslərini verir. S.Vurğunun «Bahar düşüncələri» şeirində əsas məqsəd bu gözəl təbiət fəslinin tərənnümü olsa da, şair öz poetik hiss-həyəcanlarını da emosional şəkildə əks etdirir. Bahar, istəklimsən başdan, binadan, Ən gözəl qızısan sən təbiətin. Xoşbəxt yaranmısan xoşbəxt anadan: Gözünün odusan şeirin, sənətin, Ən gözəl qızısan sən təbiətin! Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|