Microsoft Word Baba -edebiyyatda lirik nov doc
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
28 Bu deyilənlərdən aydın olur ki, nəzmdə sətirlər, sözlər müəyyən qayda-qanunla, sıra ilə düzülür, tərtib olunur. “Yəni birinci sətrin quruluşu, texinkası, söz və ifadələrin tərkibi etibarilə nə şəkildədirsə, sonrakı sətirlərin quruluşunda da bu nəzərə alınmalıdır. Nəzmdə sətirlər müəyyən ritmlə qurulur”. 1
şərtlərindən biri deyildiyi kimi ritmdir. Ritm — adından da göründüyü kimi, eyni bir hadisənin müxtəlif tərkib hissələrinin müəyyən bir zaman çərçivəsində ahəngdar şəkildə, təkrarlanmasıdır. Başqa sözlə desək, nəzmi təşkil edən hər misra, söz, beyt, səs, fasilə uyğun – proporsional şəkildə təkrarlanmalıdır. Bu, nəzmin əsas texniki tələbidir. “Ritm – sənət əsərlərində ortaq ölçülü müxtəlif ünsürlərin ardıcıl uzlaşması, obyektiv aləmin ritmik proseslərinin əsərdə əks etdirilməsi. Ritm əsərin aydınlığına, dəqiqliyinə və müəyyən bir qaydaya düşməsinə kömək göstərir…o, xüsusilə şeirin əsasını təşkil edir”. 2
Ritm hələ qədim zamanlarda insanlar arasında birlikdə görülən iş prosesində özünü göstərmişdir. Qədim insan işin ahəngini sahmana salmaq, onu tez, asan görmək üçün eyni sözlərin, səs və hərəkətlərin təkrarından istifadə etmişlər. Bu səs, söz təkrarları isə hamı tərəfindən eyni zamanda, ritmik surətdə deyilirdi. İnsanların əmək prosesində söylədikləri bu emosional təkrarlar ahəngdar şəkil alır və iş prosesini asanlaşdırırdı. Məlum olduğu kimi, bu ritmik, ahəngdar söz və səslər ibtidai nəzm nümunələrinin, əmək nəğmələrinin,
1 Мир Ъялал, П.Хялилов. Ядябиййатшцнаслыьын ясаслары. Бакы, 1988, с.97 2 Ядябиййатшцнаслыг терминляри лцьяти. Бакы, 1988, с.197
29 mahnıların, bayatı və holavarların yaranmasında mühüm rol oynamışdır. “Ritm (yunanca – rhytmos – ahəng, uyğunluq) – şeirdə sistematik və ölçülü təkrarlar, öz aralarında uyğun şəkildə səslənən nitiq vahidləri, antik şeirdə uzun və qısa hecaların misra daxilində eyni şəkildə təkrarı, sillabotonik şeirdə vurğulu və vurğusuz hecaların ahəngdar növbələşməsi və s. Belə ahəngdarlıq şeir dilinə xüsusi bir ölçü verir”. 1
müəyyən hisslərə bölünürsə, burada ritm yaranır. Nəzmi və ya şeiri təşkil edən ayrı-ayrı hissələr bir misrada bərabər şəkildə təkrarlanaraq ritm yaradır. Tədqiqatçılar şeir dilində bərabər şəkildə təkrarlanan müxtəlif ritmik vahidlərin olduğunu göstərirlər. Ritm sillabik (heca vəzni) şeirdə hecaların sayına görə yarana bilər. Sillabik – tonik şeirdə ritm özünü vurğulu və vurğusuz hecaların sayında göstərir. Ölçülü (metrik) şeirlərdə isə ritm vurğuların uzun və qısalığına görə yaranır. 2
Ritm – ümumiyyətlə, bədii yaradıcılığın dil-nitq sis- teminin əsasını təşkil edir. Belə ki, bədii əsərin dili özünün yalnız emosional ifadə tərzi ilə yox, həm də ritmi ilə fərqlənir. Ritm şeir üçün ən xarakterik bir əlamət hesab ol- unur. Qeyd edildiyi kimi, hətta nəsrlə yazılan əsərlərin özündə də bu və ya başqa dərəcədə ritm mövcuddur. Şeirdə misralar, bərabər hecalar, misradaxili pauzalar, ölçü, bölgü quruluşu ritmin ən əlamətdar təzahür formasıdır. Təsadüfi deyildir ki, ərəbcə şeir, şeiriyyət anlamının bir mənası da
1 Л.Тимофеев и Н.Венгров. Краткий словарь литературоведческих терминов. Москва, 1963, с.129 2 Словарь литературоведческих терминов. Москва, 1974, с.321
30 ahəngdarlıq deməkdir. Nəzmlə yazılan əsərlərin ən emosional-bədii forması şeirdir. “Şeir – fikri sözlə, obrazlı, qafiyələnmiş və ahəngdar bir şəkildə ifadə etmək sənəti, müəyyən məzmuna malik, ahəngdar, vəznli sözlər. Sözün bədii cəhətdən ifadəli olması üçün rəngarəng təsvir vasitələrindən geniş istifadə edilməsi, axıcılıq, musiqililik şeirdə səciyyəvi xüsusiyyətlərdir. Şeirdə cümlənin ayrı-ayrı hissələri arasında müəyyən qayda və ölçü ilə fasilələr olur, lazımi sözlər vurğularla qabarıq surətdə nəzərə çatdırılır, bəzi sözlər qəsdən təkrar edilir, sözün tərkibindəki səslərin ahəngcə bir-biri ilə uyğunlaşmasına xüsusi fikir verilir”. 1
nəzmdən sənətkarlıq cəhətdən sözsüz ki, üstündür. Şeirdə poetik sözün demək olar, bütün qanunlarından, texniki tələblərindən maksimum istifadə olunur, onlara əməl edilir. Nəzm və şeirin incə fərqlərini müəyyənləşdirən tədqiqatçılar doğru olaraq belə hesab edirlər ki: “Müəyyən texniki tələblərə cavab verən, sətirləri ölçü, bölgü və qafiyə ilə təşkil olunan bütün yazılar nəzmdir. Bu xüsusiyyətdən başqa bədii əhəmiyyəti olan, varlığa şairanə münasibət bəsləyən, obrazlı təfəkkürlə yaradılan mənsuz yazılara isə şeir deyilir”. 2
Gah olur, dərələr, düzlər üstünə, Burula-burula söz yazar sular. Gah da görürsən ki, itib hardasa, Sirrini gizlədib yol azar sular, Bizə zirvələrin sirrini söylər,
1 Ядябиййатшцнаслыг терминляри лцьяти. Бакы, 1988, с.257-258 2 Мир Ъялал, П.Хялилов. Ядябиййатшцнаслыьын ясаслары. Бакы, 1988, с.99
31 Düzdə üzə çıxan nəğməkar sular. (B.Vahabzadə)
Göründüyü kimi, şair burada bütöv bir bədii mənzərə yaratmışdır. Təbiətin füsunkar bir mənzərəsinin sözlə bədii rəsmi verilmiş bu lövhədə şair hər sözün poetik enercisindən maksimum sənətkarlıqla istifadə etmişdir. Şair bu şeirdə yalnız qafiyə, rədif yaratmamışdır. Buradakı sözlər həm də biri-birinə bağlanaraq böyük məna, məzmun yaratmışdır. Suların dağlardan, dərələrdən burula-burula axıb gəlməsi təbii bir hadisədir. Lakin şair bu təbii fondan assosiativ hisslərin təsviri üçün istifadə edir. Belə ki, dərələrin suyunun birləşib sel kimi düzlərdən axıb keçməsini şair çayın axaraq “zirvələrin sirrini söyləməsi” kimi metaforik şəkildə dəyərləndirir. Həm də şair dağlardan, dərələrdən axb gələn bu çayları adi sular kimi yox, “nəğməkar sular” kimi göstərir. Bütün bunlar isə təkcə şairin tapıntısı yox, həm də onun təbiətə, varlığa, şairanə münasibətidir. Sanki şeirin özündə də sözlərin ahəngdar, ritmik axını ilə şırıl-şırıl axıb keçən sel-suların nəğməsi yaranır. Bu, həqiqətən də gerçəkliyə, varlığa şairanə, obrazlı bir münasibətdir. Lirik şeirin ən başlıca xüsusiyyətlərindən biri budur ki, orada oynaq bir ritm, bədii təsvirin ekspressivliyi obrazlılıq və şeiriyyət olsun. Şeir ərəbcə – munzum ədəbi əsər, nəzm, şeiriyyət isə incəlik, ahəngdarlıq, gözəllik deməkdir. Həqiqi şeir ciddi ədəbi-poetik qanunlar əsasında yaranır. Ahəng, qafiyə, ölçü, bölgü şeirin təşkilinin ən əsas əlamətlərindən hesab olunur. Şeir sözü yunanca stikhos- cərgə, düzülüş, qayda-qanun mənasını verib, ölçülü, ritmik, güclü emosional nitq deməkdir. Məlumdur ki, şeir dili nəsr Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|