Microsoft Word Baba -edebiyyatda lirik nov doc
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
110 öz kiçik körpələri haqqında gələcək arzuları, idealları öz poetik əksini tapır. Doğru qeyd olunduğu kimi: «Burada ana körpəsinə bəslədiyi məhəbbətlə yanaşı, onun gələcəkdə xoşbəxt olmasını arzulayır. Lakin çox hallarda ananın şəxsi həyatı, iqtisadi vəziyyəti, ailə səadəti onu xəyala daldırır, fikrini qanadlandırır, uyumuş körpənin beşiyi üstündə öz həyat kitabını vərəqləyir» 1 . Analar laylalardan beşik başında öz körpələrini yuxuya vermək üçün istifadə edir. Odur ki, laylalar öz quruluşuna görə çevik, ahəngdar, musiqili və ritmik olmalıdır. Xalq ədəbiyyatı nümunələrini, xüsusilə də uşaq folklor nümunələrini yaradan xalq körpə və kiçik yaşlı nəslin bədii- estetik tərbiyəsinə, onlarda zərif-estetik ruhun formalaşması məsələsinə xüsusi olaraq diqqətlə yanaşmışlar. Uşaqların yaş psixologiyasına uyğun olan laylalar müəyyən formal cəhətlərinə görə də bayatılardan fərqlənir. Belə ki, laylalar bir qayda olaraq «lay-lay» sözü ilə başlayır. Bu söz ilk misrada balaya müraciət şəklində də verilir. Bu sözlər laylanın məzmununa uyğun olaraq sonda da iki dəfə nəqarət şəklində təkrar oluna bilər.
1 В.Вялийев. Азярбайъан фолклору. «Маариф» няшриййаты, Бакы, 1985, сящ. 135.
111 Qoy gəlsin mənə laylay. *** A laylay, quzum laylay, Ayım, ulduzum laylay. Sən hasilə çatınca, Hər dərdə dözüm laylay. *** Balama can demişəm, Ağlama, can demişəm. Balam dil açan günə, Quzu qurban demişəm. *** Laylay dedim biləsən, Düşməyəsən dilə sən. Boya buxuna çatıb, Oynayasan, güləsən.
Ümumiyyətlə, Azərbaycan uşaq folkloru məzmun rəngarəngliyinə və janr müxtəlifliyinə görə çox zəngindir. Oxşamalar, yanıltmaclar, sanamalar, düzgülər, açitmalar və s. uşaq folklorunun ən maraqlı janrlarıdır. Öz forma və məzmunu ilə zəngin olan Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının mühüm bir hissəsini uşaq folkloru təşkil edir. Folklor hər bir xalqın, o sıradan Azərbaycan xalqının milli etnopsixoloji varlığını, onun etnogenezisinin ən atributiv əlamətlərini müəyyən etmək baxımından qiymətlidir. Arxaik kollektivlər tarixin müxtəlif dönəmlərində baş verən olayları öz şifahi təfəkküründə ümumiləşdirmiş, müxtəlif şəkildə, müxtəlif janrlarda poetik inikas obyektinə çevirmişlər. Belə demək mümkünsə, arxaik kollektivlərin aksioloji göstəricisində əsas rolu rituallar, mərasimlər və s. oynamış,
112 çeşidli janrların yaranmasına ilkin təsir göstərmişdir. Uşaq folkloru janrlarının da yaranması mürəkkəb bədii-psixoloji inkişaf prosesi keçirmişdir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, uşaq folklorunun lirik növünə aid müxtəlif janrları, şəkilləri mövcuddur. Lakin bunlar hələ gərəyincə elmi-nəzəri tədqiqata cəlb edilməmişdir. Lirik növün oxşamalar şəklindən bəhs edən prof. P.Əfəndiyev yazır: «Oxşama janra verilən ümumi ad- dır. Ancaq bunların içərisində məzmununa görə bir-birindən seçilən nümunələr var ki, onları arzulamalar, bəsləmələr, əyləndirmələr, əzizləmələr və s. kimi adlandırmaq daha düzgün olardı» 1 .
yaxın olan, bəzən bəsləmə, nazlamalarla eynilik təşkil edən xalq şeiri şəkillərindən biri. Bilavasitə improvizasiya prosesində yarandıqlarından oxşamaların sabitləşmiş forması yoxdur. Laylalardakı sakitləşdirici ruh oxşamalarda əyləndirmə, əzizləmə çalarları kəsb edir» 2 . Dağda meşəlik, Gül bənövşəlik, Mən həmişəlik, Bu balama qurban. Dağın maralı, Gözün qaralı, Dünyanın malı, Bu balama qurban. Mən çalım oyna, Qurban boyuna, El-oba gəlsin, Sənin toyuna.
1 Паша Яфяндийев. Азярбайъан шифащи халг ядябиййаты, «Маариф» няшриййаты, Бакы, 1981, сящ. 164. 2 Елчин, В.Гулийев. Юзцмцз вя сюзцмцз, Бакы, Азярняшр, 1993, сящ.
113 Uşaqların yaş psixologiyasına, təfəkkürünə uyğun olan bu lirik nümunələr onların həyat hadisələrini bədii dərk etməsində mühum funksiya daşıyır. Bu baxımdan, uşaq təfəkküründə, onların dünyagörüşündə həyatın, gerçəkliyin, dünyanın bədii modeli kimi yaranan uşaq folklor nümunələri tərbiyənin ayrı-ayrı prinsiplərini aşılayır, praktik olaraq xalq pedaqogikası rolu oynayır. Yuxarıdakı nümunələrdən gördüyümüz kimi, bayatılar, laylalar, oxşamalar, nazlamalar, sanamalar, düzgülər və s. uşaq folkloru nümunələri kimi həqiqətən də «anaların yaratdığı poeziya» nümunələridir. Onlar analar tərəfindən yaranıb, müxtəlif məqsədlərlə, ayrı-ayrı məqamlarda ifa olunan xalq ədəbiyyatı inciləridir. Müasir nəzəri-estetik fikrin mərkəzində olan məsələlərdən biri arxetipik obrazların, arxaik mövzuların sonrakı dövr ədəbiyyatına transformasiyasının araşdırılmasıdır. Zəngin folklor nümunələrinin mövzuları, obrazları ilə tanışlıq körpələrin, kiçik yaşlı uşaqların sanki min bir dildə danışıb zənginləşməsinə imkan verir. Uşaq folklor nümunələrinin ilkin janrlarının yaranması ibtidai insanların, ulu əjdadlarımızın görüşləri, təsəvvürləri ilə bağlıdır. Zaman keçdikcə müxtəlif variantlarda formalaşan bu janrların bədii mətnindən süzülüb gələn görüşlər, təsəvvürlər, arzular yaddaşlara köçürülmüş, uşaqların şüurca yetkinləşməsində, kamilləşməsində müstəsna rol oynamışdır. Uşaq folklorunun janr və mövzuca zənginləşməsində əsas rol oynayan cəhətlərdən biri də arxaik mətnlərin müxtəlif şəkildə transferi məsələsidir. Bu üsulla yaranıb formalaşan sonrakı variantlarda bədii mətnin improvizasiyası, subyektiv
79.
Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|