Lektsiya №1
Osimlikler fiziologiyasinin predmeti ,metodi ,makseti xam uaziypalari
Jobasi:
1. Osimlikler fiziologiyasi pani xakkinda.
2.Panni pridmeti
makseti xam uaziypasi
3. Osimlikler fiziologiyasinin kollanilatugin metodlari
Baklau soraulari:
1. Osimlikler fiziologiyasi pani nenii uyretedi ?
2. Osimlikler fiziologiyasi paninin uaziypalari kanday ?
3.Osimlikler fiziologiyasi paninin rauajlaniu tariyxi kanday
4. Pandi uyreniude kanday metodlar kollaniladi ?
Paydalanatugin adebiyatlar:
1. Genkel` P.A. «Fiziologiya rasteniy» M. 1975.
2. Libbert B. «Fiziologiya rasteniy» M. 1976.
3. Polevoy V.V. «Fiziologiya rasteniy» 1989
4. Shaniyazov B. «Osimlikler fiziologiyasi» 1992-1993 j
5.Mustakimov G.D. «Usimliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari»
T. 1995
6. Xujaev J.X. Usimliklar fiziologiyasi T.2004 i
7. Zikiryaev A. Usimliklar fiziologiyasi Ma`ruzalar matni T.2000 i
Kirisiu
Fiziologiya grektin «fizis»-tabiyat xam logos-ilim degen sozinen alingan. Anikrak etip
ayitkanda osimlikler fiziologiyasi osimliklerde otetugin fiziologiyalik –bioximiyalik
protsesslerdi sirki ortalik jagdaylarga baylanistirgan xalda uyrenetugin ilim.Bul ilimdi uyreniu
uaktinda molekulalik ,bioximiyalik,kletkalik baskishtan baslap en jokargi baskishtagi sistemalik
baskishlarga shekem analizlenedi. Osimlik sirlarin terennen uyrene
otirip biz biotexnologiyani
jasalma jol menen fiziologiyalik aktiv zatlardin ximiyalik analogin tabiudi, sol arkali auil-
xojalik eginlerinen mol zuraat aliu sirlarin uyrenemiz.Sonin menen katar sirki ortaliktin kolaysiz
jagdaylarinan saklaniu uaziypalarin orinlaymiz.
Osimlikler fiziologiyasinin jetiskenlikleri xazir selektsiyada ken kollanilmakta. Tiri
kletkalardin fiziologiyalik,genetikalik baylanislarin biliu xam aniklau olarda nasillik sapa
belgilerin turaklastiriu,sapali xam jokari onim aliu ushin oni oz maksetimizge bagdarlau ulken
axmiyetke iye. Osimlikler fiziologiyasi eksperimental` botanikanin rauajlangan bir shakabi bolip
,ol ximiya menen
fizika menen biofizika menen,mikrobiologiya xam molekulalik biologiya
menen tigiz baylaniskan.Jasil osimliklerdegi barlik organizmler aziklaniui,dem
aliui,osiui,rauajlaniui, kobeyiui xam tagi baskada protsesslerdi organizmdegi zat xam energiya
almasiniu dep ataumizgada boladi. Osimliktegi xar bir organnin atkaratugin xizmeti putin
osimlikke ozinin tasirin tiygizedi yamasa ol baska organnin tasirine garezli boladi. Uliuma barlik
organlar bir-biri menen oz-ara baylanisli boladi.Osimlikler fiziologiyasinin tiykargi uaziypasi
ontogenezde organizmnin jeke rauajlaniuinda xar kiyli ortalik jagdayinda osimlikler
tirishiligindegi nizamliklardi uyreniu. Osimliklerdin rauajlaniuinin teoriyalik maselelerin
terennen uyrene otirip, auil- xojaliklarindagi ameliy islerge osimlikler
fiziologiyasinin ulken
axmiyetinin bar ekenligin ayriksha keltirip otemiz.
Xazirgi kiyin kistauli dauirimizde biologiyani bunnanda beter rauajlandiriu, biologiyalik
nizamlilikti ameliy isler menen bekkemlep,turmiska asiriudi sizlerdin aldinizga ulken uaziypa
etip koymakta. Bul maksetke jetiude xar kiyli eginlerdi togin menen tamiynleudin fiziologiyalik
tiykarlarin islep shigiu talap etedi.Osimliklerdin toginge xam suugariuga bolgan talabin
aniklaudin taza turlerin islep shigiu osimliklerdin kurgakshilikka,suikka xam duzga shidamliligin
uyreniudi aldimizga makset etip koyadi. Osimliklerge kollanilatugin ximiyalik zatlardi ratsional`
turde kollaniudi xam baskada akmiyetli uaziypalardi sheshiudi talap etedi.
Osimlikler
fiziologiyasin mektep mugallimlerinin terennen biliui olardin okiu tajiriybe uchastkalarinda
osimlikler tirishiligin okiushilarga korsetiuge mumkinshilik beredi.Osimliklerdin tirishiligin
uyrengen jagdayda gana osimliklerdin planetamizdagi tirishiliktin aylanisina ulken axmiyetinin
bar ekenligin tusinemiz.Osimlik tirishiliginde otetugin tiykargi nizamliliklardi teoriyalik jaktan
teren bilgende gana keleshek mugallimler,sizler,mekteplerdegi botanika kursin duris metodikalik
bagdarda otip,tajiriybe jumislarin kiynalmastan alip bariuinizga ulken jardem etedi.Osimlikler
fiziologiyasi kursin okitiudin sizler keleshek mugallimler ushin akmiyeti usilar.
Osimlikler fiziologiyasi 18-asirde payda boldi.K.A.Timiryazev osimlikler fiziologiyasinin
tiykarin salgan Shveytsariya ilimpazi J.Seneb`e dep esaplaydi.Degen menen osimlikler
fiziologiyasinin ayirim soraulari 17-18 asirlerde-ak sheshildi. Italiya ilimpazi M.Mal`pigi
(1675), anglichan R.Guk (1665) xamN.Gryu (1689) ler osimliklerdin mikroskoplik duzilisin
tekserdi yagniy osimlikler anatomiyasi ilimine tiykar saldi. Mal`pigi
osimlik kletkasindagi
zatlardin jokari xam tomenge kozgalisin birinshi ashti. 1737-jili Angliya ilimpazi Gel`stin
osimliktin kabiginda suudin xam aziklik zatlardin kozgalisin jazgan kitabi shikti.Gel`stin bul
miyneti osimlikler fiziologiyasi joninde en daslepki miynetlerinen boldi.1771-jili Angliya ximigi
D.Pristli osimliklerdin dem aliuga tasirin uyrengen.Ol nazbay gul menen tishkandi birge shiyshe
kalpakshaga koyip natiyjesin baklagan xamde tishkannin ozin shiyshe kalpaksha astina koygan.
Natiyjede shiyshe kalpaksha astinda ozi turgan tishkan olgen,al nazbay gul menen kosip
kamalgan tishkan tiri kalgan.Bul tajriybeden Pristli sonday juumakka keledi: xayuan ozinin dem
aliui menen xauani tirishilikke jaramsiz etedi,al osimlik bolsa ozinin dem alisi menen xauani
jaksilap otiradi.Keyinshelik Gollandiya vrachi Ingenxauz kislorodtin jasil osimliklerden payda
boliuin,onin tek gana jakti tasirinde bolatuginin dalilledi.Fotosintez
boyinsha duris tusinikti
Shveytsariya ilimpazlari J.Seneb`e xam Sossyurlar berdi. J.Seneb`e fotosintezdi osimliktin
uglerod aziklaniui dep duris korsetti. Sossyur bolsa uglekisliy gazdin jutiliui xam fotosintez
protsessinde payda bolgan kislorodtin salmagin olshedi. Keyinshelik fotosintez protsessin
frantsuz ilimpazi J.B.Bussengo xam nemets ilimpazi Saks uyrendi.
19- asirding 80-jillari K.A.Timiryazev fotosintez protsessin xar tarepleme
uyrendi.K.A.Timiryazev energiyaning saklaniu nizami fotosintez protsessine tolik turi
keletuginin korsetti. Kopshilik ilimpazlar ozlerining anik emes tajiriybeleri menen bul nizamdi
fotosintez protsessine turi kelmeydi dep naduris tusinik penen keldi.Otken asirding 40- jillari
osimlik xam xayuan kletkalarining M.Shleydenxam T.Shvann tarepinen ashiliui osimlik xam
xayuan kletkalarining ishki duzilisin uyreniuding tiykari boldi. Osimliklerde
gaz almasiudi xam
dem aliu protsessin T.Sossyur dalillep berdi. Keyin ala bul protsessti 19- asirde Yu.Saks xam
V.Pfeffer,al 20- asirdeV.I.Palladin uyrendi.19- asirding40- jillari ashiu protsessin uyreniu
baslandi. Ashiuding tiykarin 1857-jili L.Paster aship berdi. S.P.Kostichev dem aliu menen
ashiuding genetikalik baylanisli ekenin korsetip aralik produkt uksus al`degidining payda
bolatuginin anikladi. T.Sossyur(1806) baslagan osimliklerding mineral aziklaniuin Yu.Libix
dauam ettirip A.Teerding gumus aziklaniui teoriyasina kati sokki berdi. Yu.Libix kopshilik
agronomlarga osimlik topiraktagi organikalik zatlardi kabillaytuginin tusindire
aldi.Birak,Yu.Libix osimlik azoti tek xauadan aladi degen kate tusinikke iye boldi. Bul kate
tusinikti J.B.Bussengo ozining tajiriybesi menen daliyllep osimliklerge azot togini kerek
bolatuginin korsetti.
G.Gel`rigel` xam G.Vil`fart (1888) azot payda etiushi tuynek bakteriyalari menen sobikli
osimliklering birlesip (simbioz) jasaytuginin korsetti. Bul jangalik dun`ya juzi diykanshiligining
rauajlaniuina tiykar boldi.
S.N.Vinogradskiy (1887) bakteriyalarda xemosintez protsessin ashti. Ol birinshi reet anerob
turde jasaushi azot fiksatsiyalaytugin bakteriyani aldi.
19- asirding 80- jillari Yu.Saks xam N.Knop suu kul`turalarin payda etip
osimlikting mineral
aziklaniui ilimine tiykar saldi.
1877-jili V.Pfefferding «Osmotikalik izertleu» degen miyneti payda boldi. Pfefferding bul
miyneti osimlikting suu rejimine tiykar saldi.