Microsoft Word bmt-1 az cavablariBenovse doc

 

58 

ды. Сонра хябяр йайылмышды ки, Ъобер Франсайа гайдыр, о ися таcир кими вя башга 

адла Ирана эетмишди. Jоберин йолда юлдцрцляcяйиндян горхан Наполеон Тещра-

на Ромйе адлы башга бир аэент дя эюндярмишди. Инэилисляр Франса нцмайяндяля-

рини изляйирдиляр. Тещрана эяляндян ики щяфтя сонра Ромйе юлмцш, эцнащ инэилис-

лярин цстцндя галмышды. Ирана эяляркян Jобер йолда тутулуб Бяйазиддя зирзями-

йя  салынмыш,  Аустерлитсдя  Наполеонун  гялябясиндян  сонра  азад  едилмиш  вя 

1806-cы илин ийунунда Тещрана эялмишди. Иран шащы Фятяли яввялcя ондан соруш-

мушду ки, сизи кралынызы юлдцрмяйя ня вадар едиб? Сонра шифащи вяд етмишди ки, 

Франса  иля  иттифаq  баьлайыб  онун  гошунуну  Щиндистана  бурахар,  лакин  мц-

гавиля имзаламагдан имтина етмишди. Наполеонун Пруссийа цзяриндя гялябясин-

дян  вя  Русийа  иля  Тцркийя  арасында  мцщарибя  башланандан  сонра  Иран  шащı 

Наполеонун йанына нцмайяндя эюндярди. 1807-cи илин майын 4-дя Шярги Прус-

сийадакы Финкенşтейн гясриндя Иранла Франса арасында иттифаг мцгавиляси баь-

ланды. Франса Русийаны мяcбур етмяли иди ки, Эцрcцстандан гошунларыны чыхар-

тсын,  Иран  ися  Франса  ордусуну  Щиндистан  сярщядиня  бурахмалы  вя  юзц  дя 

Яфганыстандан  Ост-Щинд  ширкятинин  мцлкляриня щцcум  етмяли  иди.  1814-cц  илдя 

Инэилтяря щюкумяти Иранла Русийа вя Яфганыстана гаршы йени мцгавиля имзалады. 

Инэилтяря Иран ордусуна тялим кечмяк цчцн забитляр эюндярмяли, пул, эейим вя 

топ вермяли иди. Инэилтяря вяд етди ки, Эцлцстан сцлщцнцн шяртляриня йенидян бах-

магда  Ирана  кюмяк  едяcяк,  Иранын  дахили  ишляриня  вя  Иран-Яфганыстан  мцна-

гишясиня гарышмайаcаг. 

Инэилтяря чалышырды ки, Иран Русийайа гаршы мцщарибяни давам етдирсин, 

Русийа иля ялагя сахламасын вя Иран зяифлясин. Она эюря Инэилтяря Ирана щеч бир 

кюмяк  етмирди.  Мцгавиля  имзаландыгдан  сонра  йазычы  Грибойедов  Русийанын 

Иранда сяфири тяйин олунду. Иран Русийанын Тцркийя иля мцщарибя апармасындан 

истифадя едиб тязминатын юдянилмясини лянэидир вя ясирлярин гайтарылмасына мане 

олурду.  1829-cу  илин  февралын  11-дя  Тещранда  ящали  Русийа  сяфирлийиня  щцcум 

етмиш вя сяфири юлдцрмцшдцляр. Бу аксийаны щяйата кечирилянлярин мягсяди Руси-

йа иля Иран арасында йени мцщарибянин башланмасына наил олмаг иди. Лакин Ру-

сийа Иранла йени мцщаирбя етмяк фикриндя дейилди. Иран шащы оьлу Хосров Мир-

---

 

59 

зяни  бюйцк  щядиййялярля  Петербурга  эюндяриб  цзр  истямишди.  Иранда  нцфуз  уь-

рунда Русийа иля Инэилтяря арасында мцбаризя давам едирди.  

Ирана  гаршы  мцщарибядя  Русийанын  гялябяси  вя  Тцркмянчай  мцгави-

ляси нятиcясиндя Инэилтярянин Иранда мювгеляри зяифляди, лакин Инэилтяря бу вязий-

йятля барышмаг фикриндя дейилди. 1841-cи илдя Инэилтяря иля Иран арасында, 1845-cи 

илдя iся  Франса  иля  Иран арасында  имзаланмыш  мцгавиляляря  ясасян щямин  юлкя-

лярин  таcирляринин  Иранда  щцгуглары  эенишлянди,  йяни,  «капитулйасийа»  реjиминин 

гайдалары онларa шамил едилди. Иран Щераты яля кечирмяк cящдлярини давам етди-

рирди.  Щерат  ханлыьы  Щиндистандан  Хязяр  сащилиня  вя  Орта  Асийайа  эедян  йол-

ларын  цзяриндя  ялверишли  стратеjи  мювгейя  малик  иди.  Щератын  тутулмасына  Иран 

щяm  Загафгазийанын  əвязи  кими  бахырды,  щям  дя  Яфганыстанын  бирляшмясиня 

мане олмаьа  чалышырды.  Русийа  Иранын  Щерата  олан иддиаларыны  мцдафия  едирди. 

Иран шащы Мящяммяд хан Русийанын мяслящятлярини нязяря алырды. Яфганыстанын 

ямири Дост Мящяммяд дя Щераты яля кечирмяйя чалышырды. Лакин Дост Мящям-

мяд  Щератдан  яввял  сигщлярин  тутдуьу  Пешявяри  эери  гайтармаг  фикриндя  иди. 

Дост Мящяммяд Пешявяря эюря Инэилтяряйя ямякдашлыг тяклиф етди, лакин 1836-cы 

илдя  Кабулдакы  данышыглар  нятиcясиндя  ямин  олду  ки,  Инэилтяря  она  щеч  бир 

кюмяк  етмяйяcяк.  Чцнки  Инэилтяря  Яфганыстанын  бирляшмясини  вя  гцввятлян-

мясини истямирди. Инэилтяря Щераты вя Кабулу юз протекторатына чеврмяк истяйи-

рди. Дост Мящяммяд Оренбурга нцмайяндя эюндяриб Русийадан Инэилтяряйя 

вя  сигщляря  гаршы  кюмяк  истяди.  Русийа  она  тювсиййя  етди  ки,  Иранын  щима-

йясиндян истифадя етсин вя онун Щерат цзяриня щцcумуна мане олмасын.  

 

18. Krım müharibəsi ərəfəsində Avropada  beynəlxalq vəziyyət.

 

 

1853-cü  il  yanvarın  9-da  ingilis  diplomatik  korpusu  çar  sarayında  olarkən  I 

Nikolay  ngiltərənin Rusiyadakı səfiri Seymur Hamiltona yaxınlaşaraq Türkiyənin 

gələcəyinə  ngiltərənin  münasibətlərinin  necə  olacağı  fikrini  öyrənmək  istədiyini 

və  stanbulun  kimsə  tərəfindən tutulmasına  yol  verməyəcəyini bildirdi. I  Nikolay 

ngiltərəyə  Misiri  və  Krit  adasını  götürməyi  təklif  edirdi.  Rusiyaya  gəlincə  isə, 

onun  protektoratı altına Bolqarıstan, Serbiya, Valaxiya və Moldaviya keçməli idi. 

---

 

60 

Səfirlə  söhbətində  I  Nikolay  Yaxın  Şərqdəki  fransız  maraqlarından  yan  keçirdi. 

Rusiya belə hesab edirdi ki, Fransa 1848-1851-ci illərdəki hadisələrdən sonra hələ 

çox  zəifdir,  ona  görə  də  yeni  Fransa  imperatoru  ona  lazım  olmayan  müharibəyə 

girməyə  cəhd  etməyəcək,  ngiltərə  səfiri  Avstriya  haqqında  soruşanda  I  Nikolay 

cavab vermişdi ki, Avstriya tərəfdən heç bir müqavimət olmayacaq. O, Avstriyanın 

dəstəyinə  bel  bağlamaqla  səhv  edirdi.  Lakin  bir  aydan  sonra  fevralın  9-da  ngil-

tərənin ştat katibi Con Rosselin imzası ilə Rusiyanın mövqeyinə  ngiltərənin kəs-

kin mənfi münasibətini bildirən cavab gəldi. Fransa və Avstriya da analoji mövqe 

nümayiş  etdirdilər.  ngiltərənin  cavabından  sonra  Rusiya  tək  hərəkət  etmək  qəra-

rına  gəldi.  Xaricdəki  rus  diplomatlarından  yalnız  A.  Qorçakov  Avropadakı  bey-

nəlxalq  şəraitin  Rusiyanın  əleyhinə  olduğunu  göstərdi.  Avstriya  Rusiyanın  hege-

monluğundan  çıxmaq  üçün  fürsət  axtarırdı.  “  Müqəddəs  yerlər  “  lə  bağlı  diplo-

matik  ixtilaf  da  Rusiyanın  mövqeyinin  düzgün  olmadığını  göstərdi.  Bu  ixtilaf 

1850-ci  ildən  başlasa  da  1853-cü  ilin  əvvəlində  kəskinləşmişdi.  Fransanın  həqiqi 

məqsədlərindən bəhs edən Xarici  şlər Naziri Druyen de Lyus sonralar qeyd edirdi 

ki,  “  Müqəddəs  yerlər  “  məsələsinin  Fransa  üçün  heç  bir  əhəmiyyəti  yoxdur.  Bu 

qədər hay-küy salmış “ Şərq məsələsi “ III Napoleona ona görə lazım idi ki, o artıq 

yarım əsrə yaxın Fransanı iflic vəziyyətinə salmış “ Müqəddəs  ttifaq”ı dağıda bil-

sin.  III  Napoleon  hələ  prezident  olarkən  Türkiyəyə  bildirmişdi  ki,  Yerusəlim  və 

Vifleyemdəki  “Müqəddəs yerlər “ə katoliklər nəzarət etməlidir. Lakin  stanbulda-

kı    Rusiya  səfirliyi  buna  etiraz  edib  bildirdi  ki,  Kiçik  Qaynarca  sülhünə  əsasən 

“Müqəddəs yerlər “ə pravoslav kilsəsi nəzarət etməlidir. Əslində bu məsələ tərəflər 

üçün  bəhanə  idi.  Fransa  çalışırdı  ki,  ngiltərə  və  Avstriyanı  Rusiyadan  ayırsın. 

Rusiya isə həmin məsələdən Türkiyəyə təsirini artırmaq üçün istifadə edirdi. Rusi-

ya  çalışırdı  ki,  Türkiyə  ona  sultanın  bütün  pravoslav  təbəələrini  müdafiə  etməyə 

icazə versin. Türkiyə sultanı “ müqəddəs yerlər “lə bağlı Fransanın təklifini müda-

fiə edirdi. 

            I  Nikolay  geri  çəkilmək  fikrində  deyildi.  O,  dəniz  naziri  Menşikovu  Tür-

kiyəyə səfir təyin edib, böyük nümayəndə heyəti ilə və hərbi gəmidə türk sultanı-

nın  yanına  göndərdi.  Rusiya  tələb  edirdi  ki,  Türkiyə  “Müqəddəs  yerlər“ə  dair 

---