Microsoft Word bmt-1 az cavablariBenovse doc



Yüklə 0,73 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə18/30
tarix30.12.2017
ölçüsü0,73 Mb.
#18832
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   30

 

52 


йа иля сцлщ мцгавиляси баьламаг истямир, Инэилтярянин йардымына вя Наполеонла 

мцщарибядя Русийанын мяьлубиййятиня цмид едирди. Инэилтяря Иранын Русийайа 

эцзяшт  етмясиня  разы  дейилди.  1813-cц  илин  октйабрында  Асландуз  дюйцшцндя 

Иран  гошунларынын  мяьлубиййяти  нятиcясиндя  вязиййят  дяйишди.  Инэилтяря  горхду 

ки, руслар Иран ордусуну тамамиля дармадаьын едяр. Инэилтяря Иран  щюкумятини 

тялясдирмяйя башлады ки, сцлщ мцгавилясини тез баьласын, Оузли Тещрандакы Руси-

йа  нцмайяндясиндян  хащиш  едирди  ки,  йцнэцл  тялябляр  иряли  сцрсцн.  Инэилтяря 

Русийа иля Иран арасында сцлщ мцгавилясинин тяминатчысы олмаг истяйирди. 

1813-cц илин октйабрында Иранла Русийа арасында Эцлцстан сцлщц имза-

ланды.  Иран  Эцрcцстана,  Даьыстана  вя  Азярбайcан  ханлыгларынa  олан  иддиа-

ларындан  ял  чякди.  Русийа  Иранда  тиcарят  имтийазлары  алды  вя  Хязярдя  йалныз  о 

щярби донанма сахлайа билярди. Она эюря Иранда вязиййят вя Иран ятрафындакы 

зиддиййятляр даща да кяскинляшди.  

Иран  Загафгазийайа  олан  иддиаларындан  ял  чякмямишди  вя  Русийайа 

гаршы йени мцщарибяйя щазырлашырды. Инэилтяря Ираны йени мцщарибяйя тящрик едир-

ди,  чцнки  Русийа онун  Орта  Шяргдя  рягиби  иди.  Мцщарибя  1826-cы  илин йайында 

Иран гошунун Zаqафгазийайа щцcуму иля башлады, лакин Аббас Мирзянин орду-

су  там  мяьлубиййятя  уьрады  вя  1827-cи  илдя  руслар  Иряван  ханлыьыны  тутдулар. 

Инэилтяря Русийайа юз васитячилийини тяклиф етди. Лакин Русийа онун тяклифини рядд 

етди. Инэилтяря Иран шащына тязйиг эюстярирди ки, эцзяшт етмясин. Рус ордусу бю-

йцк ящямиййяти олан Тябриз шящярини яля кечирмишди. Лакин Русийа 1828-cи илдя 

Тцркийя  иля  мцщарибяйя  башладыьына  эюря  Иранла  мцщарибяни  давам  етдирмяк 

истямирди. Данышыглар Тцркмянчайда апарылырды вя 1828-cи ил февралын 10-да ора-

да Русийа иля Иран арасында сцлщ мцгавиляси имзаланды. Мцгавиляйя эюря Нахчы-

ван  вя  Иряван  Русийайа  верилди,  Иран  Русийайа  20  милйон  манат    тязминат 

вермяли  иди.  Иран  тязминатын  йарысыны  щяля  мцгавиля  баьланана  гядяр  юдяди. 

Русийа таcирляри Иранда 5 %-ли эюмрцкля тиcарят едя билярди, Иран Хязярдя щярби 

донанма  сахлайа  билмязди.  Русийа  Аббас  Мирзяни  Иран  тахтынын  вариси  кими 

танымаьı вяд етди.  

 



 

53 


28. Orta Asiyada  ngiltərə-Rusiya rəqabəti (XIX əsrin I yarısı). 

1838-cи илдя Иран гошуну Щераты мцщасиряйя алды. Шащын мцшавирлярин-

дян  бири  Русийанын  аэенти  Симонич  иди.  Щератын  мцдафиясиня  ися  инэилис  забити 

Поттинэер башчылыг едирди. Инэилтяря нцмайяндялийи Тещраны тярк етмишди. Иранын 

cянубунда Инэилтярянин гошунлары Бяндяр-Буширя щцcум етдиляр вя Иран кюрфя-

зиндяки  Хярк  адасыны  тутдулар.  Иран  гошуну  Щератын  мцщасирясиня  сон  гойуб 

эери чякилмяли олду. 

Инэилтяря тяблиьат апарырды ки, Русийа Щиндистаны вя Яфганыстаны ишьал 

етмяк планлары щазырламышдыр. Русийанын Инэилтярядяки сяфири билдирди ки, о Яфга-

ныстанын мцстягиллийинин тяряфдарыдыр. Русийа Мяркязи Асийада Инэилтяря иля тог-

гушма тяряфдары дейилди. Иран Инэилтяря иля дипломатик мцнасибятляри бярпа етди, 

Хярк адасыны ися йалныз Русийанын хащишиндян сонра Ирана гайтардылар. 

Инэилтяря  Щерат  щадисяляри  заманы  Дост  Мящяммядин  мювгейиндян 

наразы иди. Щераты мцдафия етмяк бящаняси иля Инэилтяря Яфганыстана мцщарибя 

елан етди. Инэилтяря  Русийанын Щиндистана щцcум планларындан данышырды. Инэил-

тярянин мягсяди Яфганыстаны юзцндян асылы вязиййятя салыб орада щакимиййятя юз 

адамыны эятирмяк иди. Инэилтяря Яфганыстанын Иранла щямсярщяд олмасыны нязяря 

алырды. 1839-cу илин февралында 12 минлик инэилис ордусу Кабулу тутуб Шуcи шащы 

ямир елан етди. Шуcи ися Инэилтярянин бцтцн тяляблярини гябул едиб инэилис гошун-

ларынын юлкядя галмасына разылыг верди. Щерата эюндярилмиш майор Д.Тодд чалы-

шырды ки, Щерат Инэилтяряйя табе олсун. Щерат ханы Ирандан кюмяк истяди вя Ин-

эилтярянин  ниййяти  баш  тутмады.  Яфганыстанын  мцхтялиф  йерляриндя  ишьалчылара 

гаршы цсйанлар баш верди. 1840-cы илин нойабрында цсйанчылар инэилис бригадасыны 

дармадаьын  етдиляр.  Дост  Мящяммяд  инэилисляр  тяряфиндян  ясир  едилиб  Щиндис-

тана апарылмышды. Лакин инэилислярин йеня яфганлара эцcц чатмады. Шащ Шуcи юз 

тайфасындан олан бир  адам  тяряфиндян юлдцрцлдц.  Инэилтяря  Дост  Мящяммядля 

сазиш  баьлайыб  ону  Кабулун  ямири  кими  таныды  вя  Дост  Мящяммяд  Кабула 

гайытды.  

Инэилтяря Орта Аsийа ханлыгларына мцстямлякя кими бахырды. ХЫХ ясрин 

20-cи илляриндя Инэилтяря аэентляри щям кяшфиййат, щям дя йерли ящалини Русийайа 




 

54 


гаршы  сювг  етмяк  мягсяди  иля  Орта  Асийайа  эялирдиляр.  Бухара  вя  Хивядя  бязи 

йерли таcирляр инэилис аэентляри иди. 1824-cц илдя бир нечя Инэилтяря вятяндашы таcир 

aды  иля  Бухарайа  эялиб  эизли  шякилдя  шящярин  планыны  чякмишдиляр.  1840-cы  илдя 

Хивяйя эялян ики Инэилтяря аэенти ханы инандырмаьа чалышырдылар ки, руслары Хивяйя 

бурахмасын  вя  руслар  орайа  щцcум  етмяйя  щазырлашыр.  Хивя  ханы  инэилисляря 

инанмайыб  бирини  гуйуйа  салдырмышды.  Сонра  Инэилтярянин  аэентляри  Русийадан 

кечиб Инэилтяряйя гайытдылар. 1842-cи илдя рясми сялащиййяти олмайан ики Инэилтяря 

аэенти Бухарайа эялмишди. Инэилтяря гошунларынын Яфганыстанда мяьлубиййятини 

ешидян  Бухара  ямири  инэилислярин  мейданда  едам  олунмасы  щаггында  эюстяриш 

вермишди. Русийа Орта Асийайа мараг эюстярирди. Русийанын Орта Асийайа тяси-

ри даща эцcлц иди. ХЫХ ясрин биринcи йарысында газахларын чохц Русийанын вятян-

дашлыьыны гябул етмишди. Газах торпагларынын диэяр щиссясини ися Хивя, Бухара вя 

Коканд тутмушду. 1825-cи илдя полковник Бергин Хивя ханы иля данышыгларı ня-

тиcя вермямишди. 1835-cи илдя Бухарайа эяляn Виткевич чалышырды ки, русларын Хи-

вяйя йцрцшц заманы Бухара ямири Русийанын тяряфиндя олсун. 1839-cу илдя Бу-

харанын нумайяндяси Петербургда олмуш, гайыданда ики рус забити онунла филиз 

ахтаран aды иля Бухарайа эялмишди.  

1841-cи илдя Хивяйя эялян забит Никифоров тяляб етмишди ки, Русийа вя-

тяндашларыны  гул  етмясинляр,  эюмрцйц  азалтсынлар,  газах  торпаглары  вя  Хязяр 

saщили  цзяриндя  Русийанын  щимайясини  танысынлар.  Лакин  Хивя  ханы  Русийанын 

тялябляри  иля  разылашмады.  1842-cи  илдя  подполковник  Данилевски  Хивя  ханына 

щядиййяляр эятирди вя 1843-cц илин йанварын 8-дя имзаланмыш мцгавиляйя ясасян 

Хивя ханы Русийайа гаршы дцшмян щярякятлярдян чякинмяли, рус ясирлярини азад 

етмяли,  Русийа  тaжiрляриня  Хивядя  5%  эюмрцкля  тиcарят  щцгугу  вермяли  иди. 

Русийа гарят едилмиш карванлара эюря зярярин юдянилмясини тяляб етмирди. Лакин 

бу  мцгавиля  щяйата  кечирилмяди.  Орта  Асийа  щям  сийаси,  щям  дя  игтисади 

cящятдян  Русийанын  мянафе  зонасына  дахил  иди.  ХЫХ  ясрин  50-60-cы  илляриндя 

Русийа Орта Асийаны ишьал етмяйя башлады.  



 

29. Qərb dövlətlərinin Çində siyasəti.(XIXəsrin I yarısı).

 


Yüklə 0,73 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   30




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə