Microsoft Word Cografi Eko cavab az imtahan doc
Yüklə 308,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 39) Tarazlı inki
- 44) Antropogen formala
- 46) Sistemli yana
- 47) Sisteml
- 48) Sistemli yana
- 49) Sistemli yana
- 50) Sisteml
«üzvü artım», «dinamik tarazlıq», «artım həddi» kimi konsepsiyalar xüsusi yer tutmuşdur. Tarazlı və ya sabit inkişafın idarəetmə sisteminə daxil edilməsi BMT-in 1992- ci ildə Rio-de-Janeyro sammitində irəli sürülmüşdür. Qeyd etmək lazımdır ki, təbiətdəki tarazlıy, həyatda, yəni iqtisadi, sosial, xidmət və s. sferalar ilə substatlar arasında həmişə müvazinət yaratmır. Həyatda inkişaf təbiətlə sosial sferalar arasında tarazlı istiqamətləndirildikdə müvazinət yaranır. Bununla inkişafda ətraf mühitə təsir və ətraf mühitin insanlara və cəmiyyətə təsirini nizamlamaq imkanlarını tədqiq etmək mümkün olur.
Tarazlı inkişaf təbii və ictimai proseslərin təkrar istehsalına təminat yaratmaq, gələcək nəsil problem qarşısında qoymamaq mənasını ifadə edir və bir-birilə sıx bağlı olan üç mühüm amili özündə birləşdirir: - Tələbat anlayışını və onun optimallaşdırılmasını; - Bu günkü və gələcək tələbatın müəyyən edilməsini; -Ətraf mühitin inkişafına uyğun ekoloji tutumun müəyyən edilməsini. Bunlar aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır: 1.
hali artımının yerin regional və qlobal ekosisiteminin ümumi ritmi və ekoloji tutumu ilə uzlaşdırılmasına 2.
tükənməyən ehtiyatlara ekoloji qiymət verilməsinə; 3.
Bütün insanların adi tələbatlarının ödəilməsinə, imkanların həyat tərzinin planetin ekoloji və enerji imkanlarına uyğunlaşdırılmasına 4.
Deyilənlərin həyata keçirilməsində elm sahələrinin, xüsusilə clğrafi ekologiyanın mühüm rolu vardır. 40) Tarazlı inkişafın coğrafiya elmində yeri və mühafizə məsələləri Müasir dövrdə «tarazlı inkişaf» bazar iqtisadiyyatı şəraitində yeni ideya olub, XX əsrin ikinci yarısında meydana gəlmişdir. Tarazlığı öyrənmək, müvazinəti, strukturu saxlamaq, eyni zamanda yayılma və yerləşdirilmədə sərhədlərin dəyişməsinə də müşahidə etməyə xidmət edir. Hər zaman tarazlığın formalaşmasını əyani müşahidə etmək olmur. Onu müşahidə etmək üçün müxtəlif variantlarda modelləşdirmək lazım gəlir. Bu modelin strukturu müxtəlif səviyyəli (sadə, mürəkkəb) sistemlərdən ibarət olur. Coğrafiya elmləri sistemində təbiət-əhali-təsərrüfat sistemdaxili strukturlar özünəməxsus halda əks olunur. Bu elmin sahələri vasitəsilə təbii və ərazi-istehsal komplekslərinin tədqiqini sintezləşdirir. Sintezləşmədə ilk növbədə ölkə və regionlar daxilində ərazilərin ekoloji karkaslarını (EK), onların sərhədlərini müəyyən etmək lazım gəlir. EK coğrafi komplekslər sistemində müvafiq inzibati- ə razi, iqtisadi-coğrafi rayonlar bölgələrində səmərəli idarə olunmaq kimi imkanlara malikdir. EK ölkə və regionlar daxilində nəinki təbiətdən istifadə və təbiəti mühafizə sahəsində mühmü yer tutur. Həmin ərazi komplekslərinin çoxtərəfli ə laqələri, ekoloji prosesləri də əks etdirir. Müasir dövrdə dünya ölkələrində bir sıra təbii, iqtisadi, sosial proseslərin tarazlı inkişafına dair problemlər qlobal miqyasda tədqiq edilir. Onlar müxtəlif mövzuları əhatə edir: iqlim və maddələr mübadiləsi, torpaqların məhsuldarlığı, landşaftın deformasiyası, yoxsulluq, epidemiyalar, biosferin deqredasiyası və s. 41) Coğrafi mühitdə təbii dəyişikliklərin yaranması Təbii şərait daim dəyişir. Bu dəyişiklik təbii qanunauyğunluğa əsaslanır. Təbiətdə dəyişən proseslər bu gün də davam etməkdədir. Bunların böyük ə ksəriyyəti Yerin özü-özünə inkişafı olub təbii sferaların daxilində və sferalar arasında gedir. Elə hadiələr var ki, onlar hər kəsin gözü qarşısında müşahidə edidlir. Məs: güclü sunamilər, vulkanlar, tektonik göllər və s. Bəzi təbii sistemlər isə min və ya yüz illər ərzində formalaşmışdır. Ümumiyyətlə, Yer kürəsi inkişaf tarixində müxtəlif mərhələri keçmihdir. Onların öyrənilməsi bir çox alimlər tərəfindən aparılsa da, Qara Namazovun Ceyms Çorcvodun kitabları əsasında yazdıqları daha maraqlıdır. O, yazır: 1.
Yer kürəsində tarixən 6 yox, 8 qitə olmuşdur. Onlardan Mu və Atlantida qitəsi 12-15 min il bundan əvvəl okeanlarda qərq olmuşdur. 2.
ilə əlaqədardır 3.
Günəş imperiyasını Günəş taprısının təmsil etməsi «Avesta»dakı dini anlayışları oxşadır 4.
dəniz ətrafında yaranmışdır və s. Məlum edilmişdir ki, Sakit okeanda mövcud olmuşMu adlı qitənin uzunluğu 9400 km, Atlantida okeanında olmauş Atlantida qitəsinin uzunluğu 4500 km olmuşdur. Mu qitəsində 60 mln-dan çox, Atlantidada 5mln əhali ekvator üzərində yerləşmiş, zəngin təbii şəraitə malik olmuşdur.
nsanlar təbiət hadisələrininöyrənilməsində böyük nailiyyətlər qazanmışla. Kosmosa, Aya, Marsın ətrafına edilən uçuşlar, qalaktikalar haqqında bir çox yeni məlumatlar və s. deyilənləri sübut edir. Göstrilənlər coğrafi mühiti yalnız yerli miqyasda dəyişdirməyə əsas yarada bilər. Böyük miqyasda dəyişikliklər aparılmasına insanlar hazır deyildir: 1) coğrafi mühitin substatlar olan qitələr və bütün yer kürəsi planetlərarası asılılığa malik olduğundan, insanlar həmin asılılığın qanunlarına tamamilə yiyələnməmişlər; 2) dünya ölkələri və eləcə də beynəlxalq təşkilatlar, şüurlu insan müasir təkamüllük səviyyəsində, Yer kürəsində baş verən müasir təkamüllük səviyyəsində, Yer kürəsində baş verən təbii qlobal dəyişiklikləri nizamlamaq bacarığına malik deyillər. Təbii şəraitdən səmərəli istifadə etmək məqsədilə təbiətə təsir etmək, onun qismən dəyişdirilməsinə zərurət yaranır. Belə ki, tarixən insanlar landşaftı, onun hissələrini özlərinin xeyrinə dəyişdirmişlər. Təsərrüfatların inkişafı məqsədilə təbiətin dəyişdirilməsində ekosistemlərin enerji istehsal dövriyyələrini nəzərə almaq lazım gəlir. Həmin prosesdə təbii və antropogen dəyişiklikləri balanslaşdırmaq lazım gəlir. Həmçinin təbiətin bioloji müxtəlifliyini, estetik görünüşünü mühafizə etmək, ona gələcək nəsillər üçün qorumaq vacib problem olaraq qalır. 43) Coğrafi mühitdə təbii və ictimai məhsuldar qüvvələrin yeri və ekoloji xüsusiyyətləri Həyatda baş verən təbii və ictimai dəyişikliklər coğrafi mühitdə özünü müxtəlif dərəcədə əks etdirir. nsanın fəaliyyəti ilə bağlı olan dəyişikliklərin bir çoxu nəinki mütəxəssislər, hətta adi insanlar tərəfindən vizual müşahidə edilir. nsanlar hələ qədim dövrləlrdə təbii məhsuldar qüvvələrdən istifadə edərək primitiv həyat tərzi keçirmiş, təbiətdən hazır məhsulları toplamaqla, ov etməklə və s. ilə məşğul olmuşlar. Təbii və ictimai əmək bölgülərinin və əmək alətlərinin təkmilləşdirilməsi nəticəsində təbiətə təsir sürətlənmişdir. Sonrakı formasiyalarda təkmilləşmiş istehsal alətləri və yeni istehsal vasitələrindən istifadə, kollektiv fəaliyyətə əsaslanan istehsal münasibətləri formalaşdırıldı. Deyilənlər təbiətdən daha çox götürməklə yanaşı, eyni zamanda təbiəti dəyişdirməyi, onu məhsuldar etməyi məqsədə müvafiq edirdi. Bununla istehsal sahələrinin, tikintilərin, mədənlərin və s.-in inkişafı kifayət dərəcədə ətraf mühitə və insanların səhhətinə böyük ziyanlar dəymişdir. Beləliklə, ibtidai dövrlərdən fərqli olaraq ictimai və ə razi əmək bölgüləri dərinləşdikcə clğrafi mühit formalaşmağa başlamışdır. Bununla belə təbiətdə təbii dəyişikliklərlə yanaşı antropogen dəyişikliklər də sürətlənirdi. Alimlərin məlumatlarını aşağıdakı kimi demək olar: Yerin təbii əsasları ilə əlaqədar olanlar: - yerin tektonik şəraiti, materiklərlə okeanların nisbət fərqlərinin dəyişməsi; - relyef və geomorfoloji şəraitlə əlaqədar formalaşmalar; - planetin iqlimə təsiri; - yer qabığının aşınması; - axınların dəyişməsi; - yerin üzvi aləmi, o cümlədən torpaqəmələgəlmə.
- sənaye obyektlərinin yaranması; - kənd təsərrüfatı sahələri; - nəqliyyat və xidmət sahələri; - yaşayış məskənləri sisteminin yaranması(urbanizasiya) Göstərilən təbii-antropogen proseslər müasir dövrdə də təbiətə dəyən ziyanlar artmaqdadır. Cəmiyyət hələ də bir çox təbiət hadisələrindən və eləcə də, antropogen təsirlərdən yaranan ziyanların qarşısını almaqda acizdir. Məs.: qlobal iqlim dəyişikliklərinə müdaxilə edə bilmələri buna sübutdur. Antropogen təsirlərlə planetar iqlimə, makro və mezo relyefə, aşınma qabığına, bəzən az və bəzən çoxlu təsir göstərilir. nsanlar suların təbii axınlarına, torpağa, onun üzvi aləminə, yerli iqlimə və mikroiqlim dəyişmələrinə təsir göstərirlər. nsanların fəaliyyəti nəticəsində təbiətə olan təsirlər kor-koranə həyata keçirildikdə çox pis nəticələr verir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, uzun illər çöl zonasında insanların suvarma əkinçilik mədəniyyətiə yiyələnmələri bir çox yerlərdə yaxşı nəticələrə səbəb olmuşdur. Yeni sortlar, cinslər yetişdirilmiş,
istixanalardan istifadə etməklə vegetasiya və məhsulvermə dövrü uzaldılmış, bir çox yerdə kimyəvi sintez yolu ilə kənd təsərrüfatında yaxşı nəticələr alınmışdır. Beləliklə təbii, iqtisadi-sosial proseslərin öyrənilməsi, bu sahədə qanunauyğunluqların açılması təbiətin mühafizəsinin elmi əsaslarla təşkilinə şərait yaradır.
nsan fəaliyyəti nəticəsində təbiətin güclü surətdə dəyişdirilməsi nəticəsində «insanlaşmış» təbiət yaradılmışdır. Bu prosesin genişlənməsi bəzən də əks təsirlər yaratmışlar. nsan cəmiyyəti yaranandan sonra təbiətə göstərilən təsirlər çoxtərəfli olub tədriclə ətraf mühitə mənfi təsir etmişdir. Onlar əhalinin məşğuliyyətindən, məhsuldar qüvvələrin inkişafının tarixi mərhələsindən asılı olaraq coğrafi mühitin dərinləşməsini aşağıdakı kimi səciyyələndirirlər: 1. Heyvanların əhlilləşdirilməsi və mədəni bitkilərin yetişdirilməsi 2. Yaşayış məntəqələrinin və şəhərlərin salınması 3. Sənaye tikintiləri, mədənlərin, şaxtaların yaradılması 4. Yolların, körpülərin salınması 5. Bəndlər, su anbarları, kanalların tikilməsi 6. Limanların tikilməsi, sahillərin bərkidilməsi 7. Tunellərin, kəhrizlərin, su kəmərlərinin çəkilməsi 8. Torpaqların becərilməsi, meliorasiya işlərinin aparılması 9. Torpaqların süni kübrələnməsi 10. Meşələrin salınması, qırılması və emalı 11. Otlaqların sıradan çıxarılması, süni çəmənsalma Yuxarıdakılar məhsuldar qüvvələrin tədriclə inkişafına, ilkin dövrlərdə isə ekoloji şəraitdə də çox zəif, bəzi yerlərdə optimal təsir göstərmişdir. Təbii və ictimai proseslər mürəkkəb və çoxsahəli olmasına baxmayaraq onlar haqqındakı
məlumatların məhdudluğundan təbiətin və ekoloji proseslərin öyrənilməsində problemlər yaranır. 46) Sistemli yanaşmada əsas anlayışlar XX əsrin 50-ci illərində kibernetikanın inkişaf etdirilməsi ilə əalqədar bir sıra ölkələrdə sistemli yanaşmaları dair yeni nəzəri konsepsiyalar irəli sürülmüşdür. Onların bir çoxu sistem anlayışıa, tətbiqinə, ictimai münasibətlərin tədqiqinə müsbət təsir göstərmişdir. Sistemlər bütövdən, yarımsistemlərdən, strukturdan, ə laqələrdən, elementlərdən, münasibətlərdən və s. ibarətdir. Sistemlərin dövrülüyü onun strukturlaşmasından, enerji və maddələr mübadiləsindən, mühitdən və s. asılıdır. Sistemlər qeyri-üzvi varlıqlara və canlılara bölünürlər. Hər iki sahədə mürəkkəb və sadə sistemlər mövcud olur. Sistemlər sintetik də olurlar. Mürəkkəb sistemlərin bir çoxu məhz sintetik birliklərdən ibarətdir. Təbii halda yarananlara dağları, çayları, dənizləri və s., süni yaradılanlara – şəhərləri, rayonları, təsərrüfatları, ölkələri əv s. misal göstərmək olar. Müxtəlif səviyyələrə malik oğlın məhsulu abstrakt sistemlər adlanır. Sistemlər dinamik və sabit olmaqla özünəməxsus formalara malikdirlər. Dinamik sistemlər dəyişkəndir. Məs.: sahil zonaları, çaylar, göllər və s. Həcminə görə, sistemlər müxtəlif səviyyələrdə (mikro, mezo, makro) formalaşır. Keçmiş SSR -də sistemli yanaşı əsasən xalq təsərrüfat sahələrinin öyrənilməsi və idarə edilməsində tətbiq edilirdi.
Sistemlərin strukturlaşması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Lakin bu sahədə çox böyük çətinliklər var idi: - sosial sitemlərin təbii əsası kifayət dərəcədə qiymətləndirilmirdi; - xalq təsərrüfatının idarə edilməsində təbii-ərazi sistemləri ilə, ərazi istehsal tipləri yalnız makrosəviyyədə qiymətləndirilir və planlaşdırılırdı; - sistemlər ekoloji xüsusiyyətlər, milli-ərazi birliklərə dair maraqlar hər zaman nəzərə alınmırdı. Sistemli yanaşmalarda elmi-texniki nəaliyyətlərə baxmayaraq, çox funksiyalı sistemlər yaradılırdı. Məsələn, « nsan və maşın», «mürəkkəb sistemlər» və s. Qeyd etmək lazımdır ki, sosial sistemlərdən fərqli olaraq təbii sistemlər özünü bərpa edəndir. Bütün sistemlər və eləcə də Yer kürəsi, onun formalaşmasında və hərəkətində iştirak edən daxili və xarici strukturlar simmetrik formalaşmağa malikdir. Simmetriya formalaşmış sistemlərin əsas xassəsidir və dörd növü müəyyən edilmişdir: güzgülü – diaterial; radial – şüalı; konusvari; şar formalı. Təbiətdə simmetriya hər zaman harmoniya yaratmır. Ona görə də təbiətdə və ona müvafiq olaraq cəmiyyətdə disproporsiyalar, ekstremal hadisələr, təbii fəlakətlər və fövqəladə hadisələr baş verir. Sistemli yanaşmada ən mürəkkəb formalaşma təbiət-cəmiyyət prosesləri və birliklərdir. Daha mürəkkəb sistemlər isə fəaliyyəti təbii proseslər ilə uzlaşdırılan sosial obyektlərdir. 48) Sistemli yanaşmada coğrafi mahiyyətlər Coğrafi sistem coğrafi ərazi ilə bağlıdır. Buraya quru ərazilər və akva ərazilər (akvatoriya zonaları) daxil edilir. Coğrafi sistem əvvəl təbii birliklərə, sonradan iqtisadi-coğrafi sistemə daxil edilmişdir. Sistemlərin bir çoxu və eləcə də bioloji, coğrafi və geoloji sistemlər özünəməxsusluğu ilə fərqlənirlər. Coğrafi ekosistemlər və onların sərhədləri fiziki-coğrafi rayonlaşmaya uyğun gəlir. Fiziki coğrafi rayonun bölgələrinə – vilayət, rayon, yarımrayon uyğundur. Onları müvafiq olaraq bağlı və açıq sistemlərə ayırırlar. Ekosistemlərin bağlı və açıq olması bir çox halda nisbi məna kəsb edir. Bağlı və açıq sistemlər relyefin və geomorfoloji strukturların
xarakteri və landşaftın tiplərindən asılı olur. Ekosistemlərdə baş verən enerji mübadiləsi təbii və antropogen xüsusiyyətlərə malik olur. Təbii halda maddələr mübadiləsi ərazinin coğrafi mövqeyindən asılı olur. Burada birbaşa düşən Günəş Ş üaları ilə yanaşı Dünya okeanı və daxili suların, mineral süxurların, yollalrın qızması əlavə olaraq istilik effekti yaradır. stilik effektinin yaranması biosferdə elə bir təbii reaksiya yaradır ki, onlar insanların həyat şəraitini gərginləşdirir. Məsələn, müəyyən edilmişdir ki, atmosferdə oksigen 21% olması insanın fəaliyyətinə normal şərait yaradır. Yer kürəsində oksigenin indiki miqdarda olması 2 milyard ildir ki, davam edir. Günəşin şüalanması da zamanla dəyişmişdir. Məs.; 3,5 mlrd.il ərzində Günəşin Şüalanması 30% artmışdır.
Müəyyən edilmişdir ki, biosferin ekoloji tutumu, onun sferaları və sferalararası epigenetik prosesləri, istiliyin dəyişdiyi şəraitdə gedən geofiziki və geokimyəvi proseslər vasitəsilə həyat şəşraitini nizamlayır. Bununla biosferin tarazlı inkişafına və ekosferada özününizamlamaya şərait yaranır. Biosferdə, onun sferalarında baş verən proseslərin geokimyəvi, geofiziki, biokimyəvi və biofiziki xassələri barədə çoxlu müşahidələr aparılmışdır. Məlum olmaşdur ki, ilkin təsirlərdən alınan nəticələr bir çox proseslərin başlanğıcına səbəb olmuşdur. Səbəb və nəticələrin biotik, abotikÖ antropogen proseslər vasitəsilə mürəkkəb sistemlər yaratması və yaxud dağıtması çox mürəkkəb ekoloji proseslərin yaranmasına təsir göstərir. Bu elmlərarası mahiyyət kəsb edir. Məs.: çoxsaylı vulkanlar vasitəsilə lavaların kimyəvi tərkibinin dəyişməsi məlum olmuşdur. Həmin lavaların üzərində bitən otlar, onlardan qidalanan canlıların bədənində mutagen dəyişikliklər əmələ gəlmişdir. Coğrafi tələblərə görə dünyada yayılmış mikroelementlərə, xüsusilə atmosferdə oksigen, karbon, azot və s. balanslaşmasına monitorinq qoymaq lazım gəlir. Həmçinin təbii fəlakətlərə, iqtisadi, ekoloji böhranlara məruz qalan dünyanın və ətraf mühitin iri miqyaslı tədqiqinə böyük ehtiyac vardır.
Tarixən təbiətdə baş verən hadisələr, xəstəliklər milyonlarla insanın həyatına son qoymuş olsa da, sonralar təbiətözünü yenidən bərpa etməklə əvvəlki sağlam vəziyyətinə qayıtmışdır və yaxud dünya ölkələrindən təsərrüfat sahələrinin, ə halinin inkişafı yalnız yüksələn xətt üzrə deyil, nisbi də olsa tarazlı inkişaf mərhələlərinə keçmişdir. Ümumi dəyişikliklərin baş verməsində təbii proseslər ə sas yer tutur. Bəzi alimlər təbiət sistemləri üçün səciyyəvi olan inkişafı tarazlığa keçid dövrü və tarazlığa qayıdış mərhələsinə bölürlər. Nəzərə almaq lazımdır ki, bir çox hallarda tarazlığın keçid dövründən sonra böhran vəziyyəti yaranır. Məs.: təbiətdə əlverişli havadan sonra tufanlar başlayır, vulkanlardan sonra sakitlik dövrü davam edir və s. Ekoloji sistemlər mürəkkəb təsirləlr nəticəsində formalaşdığı kimi, müxtəlif təsirlər nəticəsində də dəyişir. Sistemlərin davamlığı onların xarakterindən, müddətindən, yaşından, sistemlərin təsirlərə reaksiyasından və s. asılıdır. Geoekoloji sistemlərdə təbii komponentləri, onların iştirakı ilə yaranan landşaft tiplərini qiymətləndirmək olduqca çətindir. Müasir dövrdə ən çətin məsələ təbii şəraitin və təbii ehtiyatların qiymətləndirilməsidir. Məs: meşədə odunu və onun itkisini müəyyən etmək olar, lakin meşənin bioloji növ müxtəlifliyini, məhsullarını, landşaftın tiplərini, iqlimini, hidroloji xüsusiyyətlərini, gözəlliyini qiymətləndirmək çox çətindir. Ona görə də təbii şərait və resursların ümumi və fərdi cəhətləri müəyyən olunmalıdır.
Yüklə 308,08 Kb. Dostları ilə paylaş:
|