Microsoft Word Cografi Eko cavab az imtahan doc
Yüklə 308,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 7) Yer kür
- 8) Dünya okeanının ümumi s
5) XX əsrdə elmlərin ekologiyalaşdırılması XIX əsrə qədər nəinki bütün kontinentlər,onların hissələri də kəşf edilmişdir.Bununla yanaşı regionlarda ekoloji ekspedisiyalar təşkil edilir və onılar torpaq,bitki,heyvanat aləmi ilə yanaşıinsanlar haqqında da qiymətli məlumatlkar toplayırdılar.Yerin əmələ gəlməsi haqqında köhnə nəzəriyyələrlə yanaşı Kopernikin,Layelin ideyaları yeni maraq doğururdu.Təbiətşünaslığın ümumi inkişafında bir çox alimlərin ideyaları mühüm əhəmiyyət kəsb edir: D.Mendeleyevin elementlərin dövrü qanunu.1871-ci ildə elementlərin dövrü sisteminə dair kəşfi ilə elementlərin təbiətdə yayılmasına dair təhlilləri təbiət elmləri sahəsində konstruktiv əhəmiyyət kəsb etmiş və indi də etməkdədir. V.Vernadskinin tədqiqatları biosferə həsr edilməklə geokimya və biokimya elmlərinin ,eləcə də radioekologiyanın əsaslarını yaratdı.Bu alim tərəfindən biosfer haqqında təlimin yaradılması ekologiya elminin formalaşmasına təsir göstərmişdir.Onun təlimi ekologiya elminin inkişafı ilə yanaşı insanın təbiətə təsiri barədə yeni ideyaların irəli sürülməsinə səbəb olmuşdur. V.Dokuçayev,A.Voyeykov Coğrafi ekologiyanın əsasını yaratmışlar.Keçən ə srin 70-ci illərindən başlayaraq rus alimləri ilə yanaşı Azərbaycanın təbiətşünaslıq və coğrafiya elmləri əsasında coğrafi ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi sahəsi formalaşmağa başladı. XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq sənayeləşmənin və urbanizasiyanın yüksəlişi dövründə ekoloji biliklərin formalaşmasında yeni mərhələ dövrü yarandı.Bu dğvrü təbiət-cəmiyyət münasibətləri haqqındakı biliklər sisteminin formalaşdığı mərhələ də adlandırırlar.XIX əsrin axırı-XX əsrin əvvəllərində təbiət- insan münasibətlərinin öyrənilməsində yeni ideyalar və daha sonra ekoloji məktəblər yarandı: " nsan ekologiyası","Antropocoğrafiya məktəbləri" və s. XX əsrin ortalarında planetin əhalisinin sürətlə artması ilə əlaqədar bioloji məhsuldarlığın öyrənilməsinə ehtiyac yaranmışdır.Buna görə də, 1964-cü ildə Beynəlxalq Bioloji Proqram(BBP) tərtib edildi.Proqrama əsasən əhalinin bioloji məhsula artan tələbatının öyrənilməsinə başlanıldı.Beləliklə beynəlxalq təşkilatkar yarandı.
XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq ekoloji anlayışlarda təbiət-əhali- istehsal münasibətlərinin izahı xüsusi yer tutmağa başladı.Bəzi mərhələlərdə
insanların iqlimdən,torpaqdan,landşaftdan asılılığına üstünlük verilirdi. nsanların səhhətinin və məskənlərinin təbii amillərdən asılı olaraq dəyişməsi ideyaları tarixi coğrafiya sahəsindəki biliklıri zənginləşdirmişdir. Təbiət-əhali-istehsal obyektləri,onlar arasındakı prorseslər daxilindəki çoxtərəfli əlaqə və qarşılıqlı təsirlərin ərazi sistemlərinin öyrənilməsi coğrafi ekologiyada mühüm əhəmiyyət kəsb edir.Coğrafi ekologiyanın təhlilində və predmetinin formalaşmasında aşağıdakı qanunlar mühüm yer tutur:
Coğrafi ekologiya vahid coğrafiyanın yəni fiziki,iqtisadi,əhali coğrafiyasının ə sasında formalaşmışdır.Yəni coğrafi ekologiyada təbii ərazi sistemləri və ərazi - istehsal sistemlərinin yaranması onlar arasındakı qanunauyğunluqlardan xəbər verir.
Təbiidir ki, ekoloji proseslər geoloji,geokimyəvi və geofiziki amillərlə də bağlıdır.Bu sahədə Yerin və biosferin kimyəvi strukturu və onun mühiti,biosferin və yerin geoloji qabığı,Yerin canlı aləminin planetar mahiyyəti və s.kimi elmi təhlillər ekologiya elminin inkişafında mühim əhəmiyyət kəsb edir.Coğrafi və ekoloji biliklərin inteqrasiyası 1980-ci
illərdən sonra
məqsədyönlü istiqamətlənməyə başlamışdır. Ətraf mühitin strukturu və mühitdə gedən proseslərin sərhədləri bir çox halda coğrafi və coğrafi ekologiyanın tədqiqat obyektlərinin sərhədlərinə uyğun gəlmir.Bu sahədə biologiya,kimya,geologiya,astrofizika və s. elmləri xüsusi rol oynayır.Avropa ölkələrində ekoloji biliklərin elmi və praktiki istiqamətləri ətraf mühitin ekologiyası adı altında formalaşmışdır.
Yer kürəsi özünəməxsusluğu ilə fərqlənir. Bununla yanaşı,başqa planetlər kimi,Günəş sisteminə daxil olduğuna görə planetlərarası əlaqələrə və başqa keyfiyyətlərə də malikdir.Bu sahədə Geosentrik,Heliosentrik,Kosmoqonik və s.,nəzəriyyələr yaranmışdır.Yerdə gedən qravitasiya ,enerji kimyəvi proseslər Yer örtüyünün yaranmasına,yerin daxili və
xarici sferalarının (litosferin,hidrosferin,biosferin,atmosferin) formalaşmasına təsir göstərmişdir.Yerin sferaları birlikdə coğrafi təbəqənin yaranmasında mühim rol oynamışdır.Yerin coğrafi sferasına yuxarıda göstərilənlərdən başqa texnosfera da daxil edilmişdir.Hər bir sferanın özünəməxsus ekoloji xassələri vardır.Yerin sferaları və eləcə də texnosfera hamısı birlikdə çox mürəkkəb ekoloji sistemə malikdirlər.Təbii sferaların qarşılıqlı təsiri və həmçinin kosmik sferlə qarşılıqlı ə laqələr bütünlüklə biosferin formalaşmasına təsir göstərmişdir. Yerin forması ekoloji və ekocoğrafi problemləri bir çox elmlərin birbaşa tədqiqat obyekti olmasa da, Yer planetinin formalarının nəticələri ekoloji proseslərdə özünü əks etdirir.Yerin kürə şəklində,qütblərdən basıq olması,onun hissələrinin mühitəmələgətirmə amili kimi qiymətləndirilməsi coğrafiya elmi vasitəsilə öyrənilir.Eyni zamanda yerin geotermik hissələrinin ekoloji proseslərin yaranmasına təsiri coğrafi ekologiyanın funksiyalarına aiddir. Yerin forması,onun Günəşdən daima eyni məsafədə olması,öz oxu və Günəş ə trafında sabit sürətlə hərəkət etməsi,Yer planetinin Günəş sistemindəki tarazlığına şə rait yaradır. Yerin sutkalık hərəkəti nəticəsində gündüz və gecə növbələşməsi,sutka və il ə rzində Günəşə meylliliyinin dəyişməsi temperatur,təzyiq,rütubət fərqi və hava axınları dəyişməsinə görə canlı aləmin,eləcə də,əhalinin ətyraf mühiti və ekoloji şə raiti müxtəlif olur.Müxtəlif hava axınlarının da Yerə təsiri və onların sutkalık və fəsli dəyişkənliyi xüsusilə qeyd edilməlidir.Yerin öz oxu ətrafındakı hərəkəti nəticəsində coğrafi təbəqədə aşağıdakı coğrafi və coğrafi-ekoloji proseslər baş verir: - Yer səthinin sutkalıq ritmi yaranır; - Yer səthində hava hərəkətləri ilə bağlı maraqlı və mürəkkəb proseslər baş verir; - Günəş-Yer-Ay planetlərinin qarşılıqlı təsirləri yaranır; - llik hərəkətin coğrafi təbəqəyə təsiri ekoloji nəticələr yaradır
Okean yunan sözü olub-okeanos kimi ifadə edilir və yeri əhatə edən böyük çay mənasını verir.Okeanlar dünyanın və yerin hidroqrafik sferasının əsasını təşkil edərək Yer səthinin 70,8%-nə əhatə edir.Bəzi alimlər Yerin daxilində nüvə və mantiyada olan suları
belə okean
sularının tərkib
hissəsi kimi
qiymətləndirirlər.Okeanlarda yerləşən sular fiziki və kimyəvi tərkibinə görə Yüklə 308,08 Kb. Dostları ilə paylaş:
|