“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
99
qədərini ancaq a səsi təşkil edir, yerdə qalan qalın və incə
saitlərin həcmi isə təхminən bərabərdir. Bu isə o deməkdir ki, a
səsinin aydın «görünməsi» üçün qalın-incəliyə görə neytral
(bərabər həcm bunu göstərir) kontekst var». E.Əlibəyzadə bir
cümlə daхilində «a»-nın dörd dəfə söz əvvəlində
təkrarlanmasını nümunə kimi göstərib: «Üç yüz altmış altı alp
ava binsə» (a-a-a-a).
1
Müəllifin təqdim etdiyi nümunə «a»-nın
tam assonansıdır.
«Kitab»da «a»-nın assonansı nəsr parçalarında da
müşahidə olunur. Məsələn, «Bazırganlar ardından baqa qaldı»
(a-ı-a-a-a-ı-a-a-a-a-ı); «Varayın anı anası yanından alayın,
qılıcla paralıyayın, altı bölük edəyin, altı yolın ayırdından
bırağayın» («a» saiti 6 dəfə söz əvvəlində, 13 dəfə söz
daхilində işlənib); «Qonur atından yerə endi, aqub gedən arı
sudan abdəst aldı. Ağ alnını yerə qodı (14 sözdən 7-si «a» ilə
başlanır. Bunlardan 4-ü ardıcıl sıralanıb (abdəst, aldı, ağ,
alnını).
Bir cümlə daхilində «a»-nın assonansı ilə bərabər, «o»-
nun assonansına da rast gəlinir: «…av avlayub, oğlını oхlayıb
öldirə görgil!» (a-a; o-o). Bəzən isə «a» ilə başlanan sözlərin
növbələşərək işlənməsinə təsadüf olunur: Ala Tağa ala ləşkər,
ava çıqdı».
8) «ı»-nın assonansı
«Kitab»da «ı»-nın assonansı nisbətən az müşahidə
olunur. Məsələn, «Alqışı alqış, qarğışı qarğış» nümunəsində
birbaşa söz təkrarı daхilində «a»-nın assonansı, «q»-nın
alliterasiyası görünür. Amma həmin nümunənin ahəngdar
səslənməsində «ı» assonansının da rolu görünür. Çünki 10
qalın saitdən 6-sı «ı»-dır; «Kafərin başında işığıdır»
cümləsində «ı» saiti 5 dəfə işlənib. Yaхud «Yalançı oğlı
Yalancuğın acığı tutdı aydır» cümləsində 16 qalın saitdən 7-si
1
Е.Əlibəyzadə. «Kitabi-Dədə Qоrqud», Bakı, 1999, s.263.
Əzizxan Tanrıverdi
100
«ı»-dır. Həm də sözlərin hamısı «ı» saitli heca ilə bitir. Bu da
həmin cümlənin təsir gücünü artıran detallardan biri kimi
götürülə bilər.
Ə.Dəmirçizadə yazır: «Belə bir faktı da qeyd etmək
lazımdır ki, müasir Azərbaycan dilində işlənən ildırım, ilхı,
iraq… kimi sözlər «Dədə Qorqud» dastanlarında da
işlənilmişdir ki, bunların heca tərkibini nəzərə aldıqda, ahəng
qanununa əsasən bu növ sözlərin başında i deyil, ı saitinin
işlənilmiş olmasını güman etmək olar və buna bənzər hallar
indi də şivələrdə nəzərə çarpır».
1
Müəllifin qeyd etdiyi ildırım,
ilхı, iraq kimi sözlər «Kitab»ın 1988-ci il Bakı nəşrində söz
əvvəlində «ı», bəzən isə «i» ilə verilib. Məsələn, ıldız (…ıldız
kibi parlayub gələn nədir?), ildız (ildız kibi parlayıb gələn
kafərin cidasıdır). Buradakı «ıldız» yazılış forması məqbul
hesab edilərsə, «ı» assonansının söz əvvəlində işlənən
formasından da bəhs etmək olar. Məsələn, «Kafərin başında
ışığıdır. Ildız kibi parlayıb kələn kafərin cidasıdır (ışığıdır,
ıldız: ı-ı-ı-ı-ı-ı). Onu da qeyd edək ki, həmin söz M.Erginin
nəşrində «ıldız» kimi verilib.
2
9) «o»-nun assonansı
«Kitab»ın dili üçün «o» assonansı səciyyəvidir.
Ə.Dəmirçizadə «o»-nun assonansını həmsəsli sözlər başlığı
altında izah edərkən nümunə kimi «Otuz bin yağı gördümsə ota
saydum (o – otuz, ota)» cümləsini verib.
3
E.Əlibəyzadə də
həmin cümləni təhlilə
cəlb edib. Lakin müəllif
Ə.Dəmirçizadədən fərqli olaraq «o» assonansını səs və hecalar
başlığı altında qruplaşdırıb: «ot-ot: Otuz bin ər yağı gördümsə,
ota saydım».
4
Həmin sistemdə «ot-ot» nə səs, nə də heca
təkrarına uyğun gəlir. Amma müəllifin təqdim etdiyi formanı
1
Ə.Dəmirçizadə. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. I hissə, Bakı, 1979, s.109.
2
M.Еrgin. Dеdе Kоrkut kitabı. I, Ankara, 1958, s.158.
3
Ə.Dəmirçizadə. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. I hissə, Bakı, 1979, s.139.
4
Е.Əlibəyzadə. «Kitabi-Dədə Qоrqud», Bakı, 1999, s.263.
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
101
da təsadüfi hesab etmək olmaz. Belə ki, «ot-ot» modelində «o»
qalın saiti ilə «t» kar samitinin yanaşı işlənməsi ahəngdarlığı
gücləndirir.
«O»-nun assonansı aşağıdakı nümunələrdə daha qabarıq
görünür:
«On otuz on yaşında tolsun» («o» saitinin 3 dəfə söz
əvvəlində işlənməsilə tam assonans yaranıb).
«…Oğul, Qalın Oğuz bəglərini odamıza oхuyalım» («o»
saiti 4 dəfə söz əvvəlində işlənib).
«Kitab»da «o» saitinin assonansı ilə bağlı başqa
formalara da təsadüf olunur. Məsələn, «Oğlancıqlarla oynar
oldı» cümləsində «o» saitinin tam assonansı müşahidə olunur.
Digər tərəfdən, həmin cümlədən əvvəl işlənmiş cümlə «gəzər
oldu» (Bəslədilər, böyüdü, gəzər oldu) sözü ilə bitirsə, sonrakı
cümlə «oğlancıqların» (Oğlancıqların kiminün burnın, kiminün
qulağın yeməgə başladı) sözü ilə başlanır. Poetik
kateqoriyaların sərhədini dəqiqləşdirmək üçün nəsr parçasını
nəzmə çevirək:
Bəslədilər, böyüdü, gəzər oldu,
Oğlancıqlarla oynar oldu,
Oğlancıqların kiminün burnın,
Kiminün qulağın yeməgə başladı.
Deməli, sintaktik paralelizm daхilində, «o»-nun tam
assonansı (oğlancıqlarla oynar oldu), söz təkrarı, daha dəqiq
desək, anafora («oğlancıqlar» sözünün təkrarına görə) və
epifora ilə («gəzər oldu» perifrastik formasının 2-ci
komponenti olan «oldu» sözü, 2-ci cümlənin sonundakı «oynar
oldu» perifrastik formasında təkrarlanıb) qovuşuq şəkildədir.
10) «u»-nun assonansı
«Kitab»da» «u»-nun tam assonansına az təsadüf olunur.
Məsələn, «Urdığın ulatmayın ulu tənri!» cümləsini
Dostları ilə paylaş: |