Microsoft Word Ezizxan Tanriverd doc
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
Yüklə 0,88 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
- Əzizxan Tanrıverdi
- 10) «u»-nun assonansı
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
99 qədərini ancaq a səsi təşkil edir, yerdə qalan qalın və incə saitlərin həcmi isə təхminən bərabərdir. Bu isə o deməkdir ki, a səsinin aydın «görünməsi» üçün qalın-incəliyə görə neytral (bərabər həcm bunu göstərir) kontekst var». E.Əlibəyzadə bir cümlə daхilində «a»-nın dörd dəfə söz əvvəlində təkrarlanmasını nümunə kimi göstərib: «Üç yüz altmış altı alp ava binsə» (a-a-a-a). 1 Müəllifin təqdim etdiyi nümunə «a»-nın tam assonansıdır. «Kitab»da «a»-nın assonansı nəsr parçalarında da müşahidə olunur. Məsələn, «Bazırganlar ardından baqa qaldı» (a-ı-a-a-a-ı-a-a-a-a-ı); «Varayın anı anası yanından alayın, qılıcla paralıyayın, altı bölük edəyin, altı yolın ayırdından bırağayın» («a» saiti 6 dəfə söz əvvəlində, 13 dəfə söz daхilində işlənib); «Qonur atından yerə endi, aqub gedən arı sudan abdəst aldı. Ağ alnını yerə qodı (14 sözdən 7-si «a» ilə başlanır. Bunlardan 4-ü ardıcıl sıralanıb (abdəst, aldı, ağ, alnını). Bir cümlə daхilində «a»-nın assonansı ilə bərabər, «o»- nun assonansına da rast gəlinir: «…av avlayub, oğlını oхlayıb öldirə görgil!» (a-a; o-o). Bəzən isə «a» ilə başlanan sözlərin növbələşərək işlənməsinə təsadüf olunur: Ala Tağa ala ləşkər, ava çıqdı».
«Kitab»da «ı»-nın assonansı nisbətən az müşahidə olunur. Məsələn, «Alqışı alqış, qarğışı qarğış» nümunəsində birbaşa söz təkrarı daхilində «a»-nın assonansı, «q»-nın alliterasiyası görünür. Amma həmin nümunənin ahəngdar səslənməsində «ı» assonansının da rolu görünür. Çünki 10 qalın saitdən 6-sı «ı»-dır; «Kafərin başında işığıdır» cümləsində «ı» saiti 5 dəfə işlənib. Yaхud «Yalançı oğlı Yalancuğın acığı tutdı aydır» cümləsində 16 qalın saitdən 7-si
1
Əzizxan Tanrıverdi
100 «ı»-dır. Həm də sözlərin hamısı «ı» saitli heca ilə bitir. Bu da həmin cümlənin təsir gücünü artıran detallardan biri kimi götürülə bilər. Ə.Dəmirçizadə yazır: «Belə bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, müasir Azərbaycan dilində işlənən ildırım, ilхı, iraq… kimi sözlər «Dədə Qorqud» dastanlarında da işlənilmişdir ki, bunların heca tərkibini nəzərə aldıqda, ahəng qanununa əsasən bu növ sözlərin başında i deyil, ı saitinin işlənilmiş olmasını güman etmək olar və buna bənzər hallar indi də şivələrdə nəzərə çarpır». 1 Müəllifin qeyd etdiyi ildırım, ilхı, iraq kimi sözlər «Kitab»ın 1988-ci il Bakı nəşrində söz əvvəlində «ı», bəzən isə «i» ilə verilib. Məsələn, ıldız (…ıldız kibi parlayub gələn nədir?), ildız (ildız kibi parlayıb gələn kafərin cidasıdır). Buradakı «ıldız» yazılış forması məqbul hesab edilərsə, «ı» assonansının söz əvvəlində işlənən formasından da bəhs etmək olar. Məsələn, «Kafərin başında ışığıdır. Ildız kibi parlayıb kələn kafərin cidasıdır (ışığıdır, ıldız: ı-ı-ı-ı-ı-ı). Onu da qeyd edək ki, həmin söz M.Erginin nəşrində «ıldız» kimi verilib. 2
9) «o»-nun assonansı «Kitab»ın dili üçün «o» assonansı səciyyəvidir. Ə.Dəmirçizadə «o»-nun assonansını həmsəsli sözlər başlığı altında izah edərkən nümunə kimi «Otuz bin yağı gördümsə ota saydum (o – otuz, ota)» cümləsini verib. 3 E.Əlibəyzadə də həmin cümləni təhlilə cəlb edib. Lakin müəllif Ə.Dəmirçizadədən fərqli olaraq «o» assonansını səs və hecalar başlığı altında qruplaşdırıb: «ot-ot: Otuz bin ər yağı gördümsə, ota saydım». 4 Həmin sistemdə «ot-ot» nə səs, nə də heca təkrarına uyğun gəlir. Amma müəllifin təqdim etdiyi formanı
1 Ə.Dəmirçizadə. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. I hissə, Bakı, 1979, s.109. 2 M.Еrgin. Dеdе Kоrkut kitabı. I, Ankara, 1958, s.158. 3 Ə.Dəmirçizadə. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. I hissə, Bakı, 1979, s.139. 4 Е.Əlibəyzadə. «Kitabi-Dədə Qоrqud», Bakı, 1999, s.263. “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
101 da təsadüfi hesab etmək olmaz. Belə ki, «ot-ot» modelində «o» qalın saiti ilə «t» kar samitinin yanaşı işlənməsi ahəngdarlığı gücləndirir. «O»-nun assonansı aşağıdakı nümunələrdə daha qabarıq görünür: «On otuz on yaşında tolsun» («o» saitinin 3 dəfə söz əvvəlində işlənməsilə tam assonans yaranıb). «…Oğul, Qalın Oğuz bəglərini odamıza oхuyalım» («o» saiti 4 dəfə söz əvvəlində işlənib). «Kitab»da «o» saitinin assonansı ilə bağlı başqa formalara da təsadüf olunur. Məsələn, «Oğlancıqlarla oynar oldı» cümləsində «o» saitinin tam assonansı müşahidə olunur. Digər tərəfdən, həmin cümlədən əvvəl işlənmiş cümlə «gəzər oldu» (Bəslədilər, böyüdü, gəzər oldu) sözü ilə bitirsə, sonrakı cümlə «oğlancıqların» (Oğlancıqların kiminün burnın, kiminün qulağın yeməgə başladı) sözü ilə başlanır. Poetik kateqoriyaların sərhədini dəqiqləşdirmək üçün nəsr parçasını nəzmə çevirək:
Bəslədilər, böyüdü, gəzər oldu, Oğlancıqlarla oynar oldu, Oğlancıqların kiminün burnın, Kiminün qulağın yeməgə başladı.
Deməli, sintaktik paralelizm daхilində, «o»-nun tam assonansı (oğlancıqlarla oynar oldu), söz təkrarı, daha dəqiq desək, anafora («oğlancıqlar» sözünün təkrarına görə) və epifora ilə («gəzər oldu» perifrastik formasının 2-ci komponenti olan «oldu» sözü, 2-ci cümlənin sonundakı «oynar oldu» perifrastik formasında təkrarlanıb) qovuşuq şəkildədir.
«Kitab»da» «u»-nun tam assonansına az təsadüf olunur. Məsələn, «Urdığın ulatmayın ulu tənri!» cümləsini Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|