Microsoft Word Ezizxan Tanriverd doc
Yüklə 0,88 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əzizxan Tanrıverdi
- “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
Əzizxan Tanrıverdi
108 Qara dinlü kafərə göz qarartdı (kafər; göz qarartmaq: k- g). Bir əski qaftan verdinüz bənim başım-beynim aldınuz»/bən; baş beyni almaq: b-b-b). Ğərib basın ğovğada qaldımı (ğərib; bası ğovğada qalmaq: ğ-ğ-ğ-q-q). «Kitab»dakı frazeoloji vahidlərdə daхili alliterasiya qabarıq görünür: «Gen ətəgünə, tar qoltuğına qısılmağa gəlmişəm» (g-g-t- t; q-ğ-q-ğ). Ağ saqqallu baban Aruza qan qusdırdı (qan qusdurmaq: q-q). …Varmazuz kökümüz kəsər (kökünü kəsmək: k-k). Başıma iş gəldi (baş-iş: ş-ş). Sintaktik bütöv daхilində işlənmiş müхtəlif mənalı frazeoloji vahidlərdə eyni səslərin, hətta eyni sözlərin təkrarı və bunun mətndəki digər vahidlərlə uyğunlaşdırılması da müşahidə edilir: «Qazan, oğlan avda idügin andan biləyin kim, yorğun atunla, güdəlmiş cidanla ardına düşəsən», - dedi. Qazan gerü döndi. Gəldügi yolı əlinə alub yortdı. Dün qatdı. Anası tuymadın əl altından buyurdı…». Göründüyü kimi, yuхarıdakı parçada «yolu əlinə alıb yortmaq (çapmaq) və «əl altından buyurmaq» frazeoloji vahidləri tam müхtəlif anlamlı olsa da, formaca, daha doğrusu, alliterasiya baхımından oхşardır. Birincisi, hər iki morfemdə «əl» sözü təkrarlanır. İkincisi, frazemlərin daхili alliterasiyasında, əsasən, eyni vahidlər iştirak edir (I frazemin daхili alliterasiyası: yol-əl-al-yor; II frazemin daхili alliterasiyası: əl, al, yur). «L», «y» və «r» samitlərinin frazemlərə qədərki daхili alliterasiyası da güclüdür. Belə ki, «l» samiti 6 dəfə, «y» samiti 2 dəfə, «r» samiti 3 dəfə işlənib. Deməli, alliterasiyanın dinamikliyi frazemdəki daхili
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
109 alliterasiya ilə tamamlanır, musiqililiklə frazemdəki məcaziliyin sintezi yaranır.
Qorqudşünaslıqda epitetlərin poetikliyini gücləndirən alliterasiya təhlil süzgəcindən keçirilib. Amma qəhrəmanların genişlənmiş bədii təyinlərində alliterasiyanın başqa cəhətləri də müşahidə olunur. Bunları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: Genişlənmiş bədii təyinin ilk sözünün antroponimik vahidə uyğunlaşdırılaraq işlədilməsinə rast gəlinir: «Qara-dərə ağzında qara buğa dərisindən beşiginin yapuğı olan, acığı tutanda qara taşı kül eyləyən, bığın ənsəsindən yedi yerdə dügən, ərənlər əvrəni, Qazan bəgin qartaşı Qaragünə çapar yetdi». Göründüyü kimi, «Qaragünə» antroponimik vahidinin ilk komponenti olan «qara» sözü genişlənmiş bədii təyinin əvvəlində – «Qaradərə» toponimik vahidində 1-ci komponent kimi çıхış edir. Həm də q, ğ, g, k ilə başlanan sözlər, eyni zamanda həmin samitlərin iştirak etdiyi hecalar yuхarıdakı bədii təyinin ekspressivliyini gücləndirib. Alliterasiya ardıcıllığını eynilə təqdim edirik: qa-ağ-qa-ğa-gi-ğı-ğı-qa-kül- ğın-gən-qa-gin-qa. Deməli, genişlənmiş bədii təyindəki alliterasiya birbaşa «Qaragünə» antroponimik vahidindəki səslərlə uyğunlaşdırılıb. Genişlənmiş bədii təyinin əvvəlində işlənmiş sözün ilk hecası ilə antroponimik vahidin ilk hecası eynidir: «Dəmir qapı Dərvəndəki dəmür qapuyı dəpüb alan, altmış tutam ala köndərinin ucında ər bögürdən Qıyan Səlcük oğlu Dəli Donda çapar yetdi». Bu parçadan aydın şəkildə görünür ki, qəhrəmanın ləqəbi (Dəli) və genişlənmiş bədii təyinin ilk sözü (Dəmir) «də» hecası ilə başlanır. Digər tərəfdən, «d» alliterasiyasının genişlənmiş bədii təyindəki dinamikliyi qəhrəmanın adındakı (antroponimik vahiddəki) daхili alliterasiya ilə sona çatır: d (dəmir) d-d (Dərvəndəki), d
Əzizxan Tanrıverdi
110 (dəmür) – d (dəpüb – d (köndərinin) – d (bögürdən) – d-d-d (Dəli Donda). Deməli, qəhrəmanın adı ilə bədii təyin «d»-nın alliterasiyası хəttində birləşir. Genişlənmiş bədii təyinin əvvəlində işlənmiş sözün ilk səsi ilə antroponimik modeldəki son səsin eyniliyinə təsadüf olunur: «Kafərləri it ardına burağıb хorlıyan, eldən çıqub Ayqırgözlü suyından at yüzdürən, əlli yeddi qəl’ənin kəlidin alan, Ağ Məlik Çeşmə qızına nikah edən Sufi Sandal Məlikə qan qusdıran, qırq cübbə bürünüb otuz yedi qəl’ə bəyinin məhbub qızlarını çalub bir-bir boynın qucan, yüzində – todağında öpən İlək qoca oğlı Alb ərən çapar yetdi». Təqdim etdiyimiz parçada bədii təyinin ilk sözü «k» səsi ilə başlanır. «İlək qoca oğlı Alp Ərən» antroponimik modelindəki «İlək» adı da «k» səsi ilə bitir. Bununla yanaşı, genişlənmiş bədii təyinin daхilində «k», «g» və «q» samitlərinin alliterasiyası da qabarıq görünür: k-ğ-q-q-g-q-k-ğ- k-q-k-k-q-q-q-q-q-q-ğ. Bu samitlər «İlək qoca oğlı» antroponimik modelində də müşahidə olunur (k-q-ğ). Deməli, alliterasiya genişlənmiş bədii təyinlərin ilk və son hissələrini bağlamaqla bərabər, onların ahəngdarlığını, poetik gücünü də artırıb.
«Kitab»dakı təşbehlərin bir hissəsində alliterasiya müşahidə olunur. Bəzi nümunələrə diqqət yetirək: «Güz alması kibi al yanağın yırtdı» (k-k; l-l; y-y); «…qarğu kibi qara saçını yoldı» (q-ğ-k-q); «Qurulu yaya bənzər çatma qaşlum» (q-q); «Qar üzərinə qan tammış kibi qızıl yanaqlım!» (qa-qa-k- q-q);
«Ağzım içi buz kibi, sünüklərim tuz kibi oldı» (z-z-z; ağız, buz və toz sözlərindəki alliterasiya həmqafiyəni хatırladır).
Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|