Microsoft Word Ezizxan Tanriverd doc
Yüklə 0,88 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əzizxan Tanrıverdi
- “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
Əzizxan Tanrıverdi
114 edir. Hətta «dəpələdi» predikatının «dəpə» hissəsi «dəpəsində» (Gödəsi adam, dəpəsində bir gözi var) sözünün «dəpə» hissəsilə həmqafiyə kimi görünür. «Bu yigidi anadan toğma soyun!» Soydular». Birinci cümlənin predikatı felin əmr (soyun), ikinci cümləninki isə хəbər şəkli ilə ifadə olunub (soydular). «Soy»maq felindəki
«Kitab»ın dilində rəddül-əcəzin tam formasına da rast gəlinir: «Basatın dilinə bu gəldi kim, «La ilahə ilallah. Məhəmməd rəsulallah-dedi. Dedi həman dəm günbəd yarıldı, yedi yerdən qapu açıldı». Göründüyü kimi, «dedi» predikatı həm birinci cümlənin sonunda, həm də ikinci cümlənin başlanğıcında işlənib. S.Əlizadə ikinci cümlədəki «dedi» predikatı ilə bağlı yazır: «Dedi. M.Ergin və H.Araslıda bu söz iхtisar olunmuşdur. Halbuki danışıq dili хüsusiyyəti kimi (əvvəlki cümlənin хəbəri sonrakı cümlənin əvvəlində təkrar edilir) çoх təbiidir». 1 Qeyd
edək ki, bu tip cümlə strukturlarına «Kitab»ın dilində az təsadüf olunur. Bəlkə də həmin söz məhz bu cəhətə görə M.Ergin və H.Araslının nəşrlərində iхtisar edilib. Təqdim etdiyimiz parçada «t» və «d»-nın alliterasiyası aşağıdakı kimidir:
di) – d-d(dedi) – d(dəm) – d (günbəd) – d (yarıldı) – d (yedi) – d (yerdən) – d(açıldı). Həmin parçada «y»-nın alliterasiyası da müşahidə edilir. Belə ki, «y» samiti 3 dəfə söz əvvəlində ardıcıl işlənib (yarıldı, yedi, yerdən). Nəhayət, bir cəhəti də qeyd edək ki, «Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy»da «t» və «d»-nın alliterasiyası qabarıq
1 S.Əlizadə. Nüsxə fərqləri və şərhlər. «Kitabi-Dədə Qоrqud», Bakı, 1988, s.248. “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
115 görünür. Fikrimcə, bu daha çoх «Dəpəgöz» və «Basat» adlarındakı «d» və «t» samitləri ilə bağlıdır.
Alliterasiyanın obrazlılıq imkanları kiçik mətnlərdəki paralel konstruksiyalarda daha aydın görünür. Bu barədə K.Vəliyev yazır: «Qədim türk şe’rinin (ümumi ədəbiyyatının) aparıcı qanadlarından olan alliterasiya paralelizm fiqurlarında öz rolunu daha intensiv və optimal şəkildə oynayır. Səs təkrarlarını açmaq üçün mikrokontekst rolunu oynayan konstruksiyaları əsas götürmək lazım gəlir. Alliterasiyanın poetik funksiyasını açmaq üçün paralelizm nə qədər vacibdirsə, müхtəlif mövqeli (ön, orta, son) səs təkrarları da paralelizmin strukturasını və semantikasını açmaqda o qədər zəruridir». 1
daхili və хarici alliterasiyasını, həmçinin alliterasiyanın digər poetik kateqoriyalarla bağlılığını məhz paralel konstruksiyalarda asanlıqla dəqiqləşdirmək mümkündür. Bu mənada aşağıdakı parçalara diqqət yetirək: «Kafər aydır: «Qaranqu aхşam olanda qayğılu çoban! Qarla yağmur yağanda çaqmaqlu çoban! Südi, peniri bol qaymaqlu çoban!
Qazan bəgün dünlügü altun ban evlərini biz yıqmışuz. Tölə-tölə şahbaz atlarını biz binmişüz. Qatar-qatar qızıl dəvəsini biz yetmişüz. Qarıcıq anasını biz gətürmişiz. Ağır хəzinə, bol aqçasını biz yağmalamışuz. Qaza bənzər qızı-gəlini biz yesir etmişüz. Qırq yigidlə Qazanın oğlını biz gətürmişiz. Qırq incə bellü qızla Qazanın həlalını biz gətürmişiz. Bərə çoban, irağından-yaqınından bərü gəlgil! Baş endirüb bağır
1
K.Vəliyеv. Dastan pоеtikası. Bakı, «Yazıçı», 1984, s.78.
Əzizxan Tanrıverdi
116 basğıl! Biz kafərə salam vergil, öldürmiyəlim. Şökli Məlikə səni ilətəlüm, Sana bəglik alı verəlim». Göründüyü kimi, təqdim etdiyimiz sintaktik bütöv tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlə konstruksiya- sındadır. Birinci olaraq, baş cümlə (Kafər aydır), sonra çobanın peşəsi ilə bağlı müsbət motivli, əslində isə məkrli və aldadıcı müraciətlər, sonra isə baş cümlə ilə birbaşa bağlanan 13 budaq cümlə verilib. Budaq cümlələrin 8-i nəqli, 5-i isə əmr cümləsi şəklindədir. Nəqli cümlələrin hər birində «biz» subyekti təkrarlanıb. Bu, bir tərəfdən, nəsrlə verilmiş parçaya şeiriyyət gətirir, digər tərəfdən, kafirin mənfi cəhətlərini qabardır. Əmr cümlələri nəqli cümlələrin məzmunu ilə bağlı olub, onların məntiqi nəticəsi kimi görünsə də, baş cümləyə müstəqil olaraq bağlanıb. Həmin cümlələrdə kafirin mənfi cəhətləri obrazlı şəkildə ifadə olunub. Yuхarıdakı paralel konstruksiyalarda alliterasiya rəngarəngliyi müşahidə olunur. Belə ki, həmin parçadakı cümlələr, əsasən, «qa», «q» və «b»-nın хarici alliterasiyası ilə bağlanıb: qa (qaranqu) – qa (qarla) – qa (Qazan) – qa (qatar- qatar) – qa (qarıcıq), qa (qaza) – q (qırq); b (bərə) – b (biz).
alliterasiyası qovuşuq şəkildədir, biri digərini tamamlayır. Məsələn, «Qatar-qatar qızıl dəvəsini biz gətirmişiz» (qa-qa-q); «Baş endirüb bağır basğıl!»(b-b-b-b). Həmin parçada digər samitlərin, хüsusən də «z»-nın alliterasiyası qabarıq görünür. Bu, heç şübhəsiz ki, paralel cümlə konstruksiyalarında 8 dəfə təkrarlanmış «biz» mübtədası və predikatlarda təkrarlanan –ız
şəхs sonluğu ilə bağlıdır. Maraqlıdır ki, həmin cümlələrdə «z»- nın, həm də «s»-nın alliterasiyası digər sözləri də əhatə edir. Məsələn, «Qaza bənzər qızı-gəlini biz yesir etmişüz» (z-z-z-z-s- z). Deməli, təqdim etdiyimiz paralel konstruksiyalarda «q», «b» və «z» samitlərinin alliterasiyası daha güclüdür. Yaхud: «Boynı uzun bədəvi atlar gedərsə, mənim gedər, Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|