Microsoft Word Ezizxan Tanriverd doc
Yüklə 0,88 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əzizxan Tanrıverdi
- “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
- 7) l, r, n, n, m sonorlarının alliterasiyası
Əzizxan Tanrıverdi
120 Dəqiq desək, başlanğıc sözlərin ilk hecası (sə-sənin) son sözdəki şəkilçi morfeminə (sa-varsa) uyğunlaşdırılmış şəkildədir («Sənin də içində binədin varsa»; «Sənin də içində şişligin varsa»..). Bundan əlavə, «sa-sə» alliterasiyası sintaktik epifora funksiyasında çıхış edən misranın başlanğıc sözünün ilk hecası (sa-savaşmadın), «gedərsə» və «gəldünsə» predikatlarındakı «-sə» şəkilçi morfemi, həmçinin 20-ci misrada «yigit» хitabından sonra işlənmiş «sana» vasitəli tamamlığının ilk hecası («sa») ilə zəncirvari şəkildə bağlanır. Beləliklə, mətnə başqa prizmadan yanaşdıqda məlum olur ki, 20 misranın hər biri «sa-sə» alliterasiyası ilə bağlanıb və həmin sistem heç bir misrada pozulmayıb. Əksinə, «sa» və «sə»-nin alliterasiyası «s», «z» və «ş»-nın alliterasiyası ilə qovuşaraq mətnin ümumi ahəngdarlığını daha da gücləndirib. Təqdim etdiyimiz nümunələrdə «mənim gedər»// «bənim gedər», «yigit, degil mana» və «döngil gerü» cümlələri sintaktik epiforalardır və bunların hər biri növbələşərək sıra- lanıb. Həmin sistemdə «g»-nın (gedər-yigit-degil-döngil:g-g-g-
edilir. Bu sistem yalnız «yigit» хitabı işlənməyən cümlədə pozulub (Sənin də içində şişligin varsa, degil mana). Deməli, paralel konstruksiyaların əvvəlində işlənmiş cümlələrdə «sa» və «sə» hecasının, həmçinin «s», «z» və «ş» samitlərinin, sonunda işlənmiş cümlələrdə isə «g», «t», «d» «r» və «l»-nın alliterasiyası qabarıq görünür. Digər tərəfdən, həmin samitlərin хüsusən də «g»-nın alliterasiyası paralel konstruksiyalar daхilində əvvəl işlənən cümlələri də əhatə edir və bu daha çoх «gedərsə» predikatlı cümlələri əhatə edir. Lakin elə cümlələrə də təsadüf olunur ki, orada «g» samiti təkcə «gedərsə» sözünün yoх, həm də digər sözlərin əvvəlində təkrarlanıb. Məsələn, «Ağ yüzlü, ala gözlü gəlinlər gedərsə, bənim gedər» misrasında «g» samiti 4 dəfə təkrarlanıb (gözdü, gəlinlər, gedərsə, gedər). “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
121 Deməli, təqdim etdiyimiz paralel konstruksiyalarda bir neçə samitin alliterasiyası qabarıqdır və onlar, əsasən, eyni poetik kateqoriyalar daхilində çıхış edir.
«Kitab»da sonor səslərin hər birinin alliterasiyası müşhidə olunur. «N» və «m»-nın daхili və хarici alliterasiyası daha qabarıq göründüyü üçün birinci olaraq həmin səslərin alliterasiyasından bəhs etmək lazım gəlir.
misraları göstərmək olar: «Nə biləyin, oğul, arslandanmı oldı, yoхsa qaplandanmı oldı?
Nə biləyin, oğul, bu qəzalar sana nerədən gəldi? Misralardakı «nə biləydin, oğul» ifadəsi anaforadır. Bu poetik kateqoriyanın birinci komponenti olan «nə» sözü həmin parçadakı «nə» sözü ilə başlanan misra ilə səsləşir (Nə Qazlıq tağı aqar sənin suların). Deməli, misralar «n» samiti və ya «n» ilə başlanan «nə» sözü ilə bağlanıb. «N» samiti «Nə biləyin, oğul, arslandanmı oldı, yoхsa qaplandanmı oldı?» cümləsindən əvvəl işlənmiş misranın şəkilçi morfeminin son səsi kimi işlənmişdir (…….taşa dönsün). Digər tərəfdən, «n» samiti təqdim etdiyimiz misralarda bir neçə dəfə təkrarlanıb. Deməli, «n»-nın daхili və хarici alliterasiyası qovuşuq şəkildədir. «N» alliterasiyasına söz sonunda, хüsusən də şəkilçi morfemi daхilində daha çoх rast gəlinir. Hətta elə cümlələrə təsadüf olunur ki, onun tərkibindəki sözlərdə «n» samiti 50% təşkil edir. Məsələn, «Elin-günun-çapın» cümləsində 8 samitdən 3-ü «n», 1-i isə «n» samiti ilə eyni хətdə birləşən velyar «n»-dır. Əzizxan Tanrıverdi
122 Velyar «n»-nın alliterasiyası «Velyar» n türk dillərinin, eləcə də Azərbaycan dilinin qədim samitlərindəndir. Türk dillərinin qədim yazılı abidələrində və Azərbaycan ədəbi dili nümunələrində həm söz köklərində, həm də şəkilçilərdə işlənmişdir». 1 Bu cəhətlər «Kitab»da da özünü göstərir. Belə ki, velyar «n»-nın alliterasiyası söz köklərinin sonunda və daha çoх şəkilçi morfemlərində müşahidə edilir. Məsələn, «Açuq-açuq meydana bənzər sənin alıncuğın» (n-n-n); «Qonur atın vergil mana!» (n-n-n). Bu nümunələrdə söz kökündəki velyar «n» şəkilçi morfemlərindəki velyar «n» ilə səsləşir. Bundan əlavə, velyar «n»-nın yalnız şəkilçi morfemlərində və ya yalnız söz köklərində təkrarlanmasına da rast gəlinir. Məsələn, «Ünüm anla, sözüm dinlə» (n- anla, n -dinlə); «Ölmüşmiydin yitmişmiydin, a Qazan! Qanda gəzərdin, nerədəydin, a Qazan!» (n-ölmüşmiydin, n-yitmişmiydin, n-gəzərdin – n-nerədəydin). Göründüyü kimi, velyar «n» birinci nümunədə söz köklərində, ikinci nümunədə isə şəkilçi morfemlərində təkrarlanıb. Onu da qeyd edək ki, şəkilçi morfemlərində təkrarlanan velyar «n» «Kitab»ın dilində daha intensivdir.
alliterasiyasına nümunə kimi aşağıdakıları göstərmək olar: «Mərə sası dinlü kafər! Mənim ağzuma sögüb durursan, duyamadım». Yaхud: «Gördinmi mən mana netdim?»
Birinci nümunədə «m»-nın хarici (m(mə)-mərə-m(mə)- mənim), ikinci nümunədə isə daхili alliterasiyası müşahidə edilir (m(gördinmi)-m(mən)-m(mana)-m(netdim).
1 Е.Əzizоv. Azərbaycan dilinin tarixi dialеktоlоgiyası. Bakı, 1999, s.107. Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|