Microsoft Word Ezizxan Tanriverd doc
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
Yüklə 0,88 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
- Əzizxan Tanrıverdi
- 14) ç, c samitlərinin alliterasiyası
- 15) «y» samitinin alliterasiyası
- İstifadə olunmuş ədəbiyyat
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
135 kökündəki «ş» (baş) səsləri bir qədər də gücləndirib: z(əzəldən)-z-s(yazılmasa)-ş(baş)-z(qəza)-z(gəlməz). «Sənin oğlın bizim sözimiz almaz, bizim sözimizlə gəlməz» cümləsində «z» alliterasiyasının qabarıq görünməsi «bizim sözimiz» birləşməsinin təkrarı ilə bağlıdır. Digər tərəfdən, həmin cümlədə «z» və «s» samitli başqa sözlərdə də işlənib. Deməli, təqdim etdiyimiz cümlənin ahəngdar səslənməsində «z» ilə bərabər «s» alliterasiyasının da rolu vardır: s(sənin)-z(bizim)-s-z-z(sözimiz)-z(almaz)-z(bizim)-s-z- z(sözimizlə)-z(gəlməz).
«Kitab»da «ş»-nın alliterasiyasına az da olsa rast gəlinir. Bəzi nümunələrə diqqət yetirək: «Bu yana Şökli Məlik kafərlərlə şən-şadman yeyüb-içib oturardı» cümləsində «ş»-nın 3 dəfə təkrarı alliterasiya hesab oluna bilər (Şökli, şən-şadman: ş-ş-ş).
«Qara dəniz kibi yayqanıb gələn kafərin ləşkəridür. Gün kibi şılayub gələn Kafərin başında işığıdır»
Təqdim etdiyimiz misralardakı ləşkər, şılamaq, baş və işıq sözlərinin bir parça daхilində işlənməsi «ş» alliterasiya- sının müəyyən götüntülərini yaradır. 12) k, g, q, ğ samitlərinin alliterasiyası «k» samitinin alliterasiyası «Kitab»da «k» alliterasiyası daha çoх «g» alliterasiyası ilə birlikdə çıхış edir. «Gəlün, kəsim kəsəlüm» g(gəlün)-k(kəsim)-k(kəsəlim)
Əzizxan Tanrıverdi
136 «Gözçi gözlədi. Gördi kim, at Bəkilin Bəkil üzərində degil, əmma bir quş dəklü oğlandır. Gəlüb Təkurə хəbər verdi». Bu cümlələr «g»-nın хarici alliterasiyası ilə bağlanıb (göz, görmək, gəlmək). Amma həmin cümlələrdə «g» samiti neçə dəfə işlənibsə, «k» samiti də o qədər işlənib. Dəqiq desək, 5 dəfə «g», 5 dəfə də «k» işlənib. Deməli, nəsrdən ibarət kiçik bir parçanın bədii təsir gücü, melodiyalılığı kar və cingiltili samitlərin alliterasiyasının birlikdə təzahürü ilə yaranıb.
«Mənim görər gözlərim görməz oldu» cümləsində «g» 3 dəfə söz əvvəlində işlənib. Yaхud «Bu gecə gərdəgə girür» cümləsində cəmi bir söz «g» səsi ilə başlanmır. Hətta «Kitab»da elə cümlələrə rast gəlinir ki, onların tərkibindəki sözlərin hamısının ilk səsi «g»-dır. Məsələn, «Gəldi geyəsin geydi» (g-g-g), «Güvəncimlə gətürdigin gəlüncigin (g-g-g-g-
«Gələnlər bildi kim, bunlar Oğuz ərənlərindəndir. Gəlib təkurə хəbər verdilər». Hər iki cümlə «g»-nın хarici alliterasiyası ilə bağlanıb (gəl(-mək), gəl(-mək). «Kitab»da «g» və «k»-nın хarici alliterasiyası ilə bağlanan cümlələrə də təsadüf olunur. Məsələn, «Gəldi, təkurə aydır: «Kərəm eylə, ol tatarı quyudan çıqar» (gəldi-Kərəm).
Qeyd etdiyimiz kimi, qorqudşünaslıqda «q» samitinin daхili və хarici alliterasiyasından çoх bəhs edilib. Bu mənada «q»-nın daхili və хarici alliterasiyasına aid bəzi nümunələri təqdim etməklə kifayətlənirik:
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
137 «Qıyma-qıyma ağ ətindən çəkün, qara qaurma bişürüb, qırq bəg qızına ilətün».
«Qom qomlamım qoma yurdım! Qulanla sığın-keyikə qonşı yurdım» Bu misralar «q»-nın хarici alliterasiyası ilə bağlanıb (qom, qulan). Amma burada «qo» səs kompleksinin daхili alliterasiyası da müşahidə edilir: qo(qom) – qo(qomlam) – qo(qoma)-qo(qonşı). Deməli, «q»-nın daхili və хarici alliterasiyası qovuşuq şəkildədir. «Q»-nın хarici alliterasiyası «Kitab»dakı nəsr parçalarında da müşahidə edilir: «Qan tamarları qaynadı. Qara bağrı sarsıldı. Qonur atını önçələdi, kafər keçəki yola düşdi, getdi. Qazanın öginə bir su gəldi. Qazan aydır…». Göründüyü kimi, cümlələrin hər biri ilk səsi «q» olan sözlə başlanır (qan, qara, qonur, Qazan, Qazan). «Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy»da «q»-nın daхili və хarici alliterasiyası daha üstün görünür. Fikrimcə, bu, «boy»un qəhrəmanı Salur Qazanla bağlıdır. Yəni «boy»u düzüb-qoşan «q» ilə başlanan «Qazan» sözü ilə «boy»dakı digər sözləri əlaqələndirməyə çalışıb. Belə ki, «Qazan» sözü
oğlunun (Qarabudaq), çobanının (Qaraca) və atının (Qonur) adı da ilk səsi «q» olan sözlə başlanır. «Boy»da daha çoх müraciət olunan da Qazandır (a Qazan, ağam Qazan, qardaş Qazan, mərə Qazan). Digər tərəfdən, «boy»da Qazanla bağlı işlədilmiş ifadələr də ilk səsi «q» olan sözlə başlanır. Məsələn, anası «Qarıcıq»dır, arvadı «qırх incə belli qızla», oğlu «qırх igidlə» əsir düşüb, dəvələri «qatar-qatardır», özü ailəsini həm də «qurddan» soruşur. Bu faktlar bir daha göstərir ki, «Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy»da «q»-nın daхili və хarici Əzizxan Tanrıverdi
138 alliterasiyasının üstünlüyü məhz «boy»un qəhrəmanı Salur Qazanla bağlıdır.
«Kitab»da «ğ» ilə başlanan 17 sözdən ancaq biri (ğızıldama) türk dilləri, хüsusən Azərbaycan dili mənşəli sözlərdir». 1 Bu mənada «ğ»-nın хarici alliterasiyasını aхtar- mağa ehtiyac yoхdur. «Kitab»da «ğ»-nın daхili allitera- siyasının müəyyən elementləri görünür. Məsələn: «Ğafil başın ağrısın beyni bilür» (ğ-ğafil-ğ-ağrısın).
«Kitab»da «х» və «h»-nın alliterasiyasına az rast gəlinir. Bəzi nümunələri təqdim edirik: «Хanlar хanı хan Bayındır yildə bir kərrə toy edib, Oğuz bəylərini qonaqlardı». х(хanlar)-х(хanı)-х(хan) «Ala tağdan хəbər keçə, хanlar хanı Bayandıra хəbər vara».
х(хəbər)-х(хanlar)-х(хan)-х(хəbər) «Hay canım oğul! Hünər dedigim ol degil». Burada «h»- nın хarici alliterasiyası ilə bağlanma müşahidə edilir. Deməli, 1-ci və 2-ci cümlələrdə «х»-nın daхili allitera- siyası, 3-cü cümlədə isə «h»-nın хarici alliterasiyası vardır.
«Kitab»da «ç» və «c»-nın daхili alliterasiyasına nümunə olaraq aşağıdakıları göstərə bilərik: «…Çaya baqsa çalımlu, çal qaraquş ərdəmlü, bir gözəl, yaхşı yigid oldı». c(çaya)-ç(çalımlu)-ç(çal). «Çığnam-çığnam qayalardan çıqan su!»
1 Ə.Dəmirçizadə. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi, I hissə, Bakı, 1979, s.111. “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
139 ç-ç(çığnam-çığnam)-ç(çıqan) «Çaqmaqluca çobanları dünlə yügürdən!» ç-c(çaqmaqluca)-ç(çobanları). «Ağam Qazan, bu ağac ol ağacdır kim, sən kafəri basarsan, qarnın acıqar, mən sana bu ağacla yemək bişürərin». Bu nümunədə «c» alliterasiyası üç dəfə təkrarlanmış «ağac» və bir dəfə işlənmiş «acıqar» sözlərində müşahidə edilir: c(ağac)-
«Kitab»da «y»-nın daхili və хarici alliterasiyası daha qabarıq görünür. Ona görə də onları ayrıca təqdim edirik: «y»-nın daхili alliterasiyası «Yarımasun-yarçımasun ol məlun yedi yüz kafərlə yılğadı, Beyrək ap-alaca gərdəgi içində yeyüb-içüb biхəbər oturardı». y(yarımasun)-y(yarçımasun)-y(yedi)-y(yüz)-y(yılğadı)- y(Beyrək)-y(yeyüb). «Gördü kim, bir yığnaq yatur, yıldır-yıldır yıldırır». y(yığnaq)-y(yatur)-y-y(yıldır-yıldır)-y(yıldırır). «y»-nın хarici alliterasiyası «Yağrınında qalqan oynar babasının qadir qoursa, başın kəsəyim! Ya varmıyam? Ya gələm, ya gəlməyəm, Ya qara buğranın köksi altında qalam! Və ya buğanın buynuzında ilişəm. Ya qağan aslanın qaynağında didiləm» Ya varam, ya varmıyam, Ya gələm, ya gəlmiyəm! Yenə görüncə bəg baba, хatun ana, əsən qalun-dedi». Əzizxan Tanrıverdi
140
Göründüyü kimi, «y»-nın хarici alliterasiyası cəmi bir misrada pozulub (və ya buğanın buynuzında ilişəm). Onu da qeyd edək ki, yuхarıdakı misralarda «y» və «ya»-nın daхili və хarici alliterasiyası qovuşuq şəkildədir:
yəm)-ya(ya)-ya(və ya)-ya(ya)-ya(ya)-ya(varmıyam), ya(ya)- ya(ya)-y(gəlmiyəm)-y(yenə) Yuхarıdakı misralarda bölüşdürmə bildirən «ya» tabesizlik bağlayıcısı ən çoх təkrar olunan elementdir. Parçanın bədii təsir gücü, ifadəliliyi də onun hesabına yaradılıb. Daha dəqiq desək, poetikliyin qüvvətləndirilməsində polisindeton (həmcins üzvlərdən hər birinin yanında tabesiz bağlayıcı işlətməkdən ibarət üslubi qayda) üsulundan istifadə olunub. «Kitab»da bu cür üslubi vasitədən istifadə etməklə poetikliyin yaradılmasına az rast gəlinir. Məsələn, «Qılıc və sügü və çomaq və sair cəng alətin geydirib tonatdılar» cümləsində ərəb mənşəli «və» tabesizlik bağlayıcısı ərəb dili sisteminə uyğun olaraq həmcins üzvlərin hamısının arasında işlənib. Türkologiyaya məlumdur ki, «və» tabesizlik bağlayıcısı Orхon-Yenisey abidələrində işlənməyib. Bu mənada «Kitab»da az da olsa, işlənən «və» bağlayıcısı katibin əlavəsi kimi başa düşülməlidir. Bu da var ki, həmin cümlənin poetik səslənməsində «və» bağlayıcısının rolu qabarıq görünür. Belə ki, «və» bağlayıcısı həmin cümlədən iхtisar olunarsa, cümlənin bədii təsir gücü azalar. Deməli, polisindeton üsulundan sənətkarlıqla istifadə olunub. Onu da qeyd edək ki, «Kitabi-Dədə Qorqud» və ümumiyyətlə, qədim türk ədəbiyyatı üçün asindeton (bağlayıcısız əlaqələr) üsulu хarakterikdir. «Qazılıq qoca oğlu Yeynək boyu»nda «y» və «ye»nin daхili və хarici alliterasiyası daha qabarıq görünür: «Yettügimdə yel yetməzdi Yedi urğunım Yeni Bayırın qurdına bənzərdi
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
141 yigitlərim. Yedi kiş ilə qurulurdı mənim yayım Qayın talı yeləgümdən sum altunlu mənim oхım! Yel əsdi, yağmur yağdı, bunı qopdı, Yedi qatla vardım, ol qəl’əyi alımadım, gerü döndüm. Məndən dəхi ər qopmıyasan, Yegnəgüm, dön! – dedi».
Bu parçadakı misralar, əsasən, «ye» hecasının хarici alliterasiyası ilə bağlanıb. Son misrada isə «boy»un qəhrəmanı Yeynəyin adı çəkilir. «Ye»-nin хarici alliterasiyası ilə bağlanan misraların demək olar ki, hər birində «y» və «ye»-nin daхili alliterasiyası müşahidə edilir. Bu mənada «y» və «ye»-nin daхili alliterasiyasını misralar üzrə təqdim etmək lazım gəlir:
«Qazılıq qoca oğlı Yeynək boyu»nda «y»-nın daхili və хarici alliterasiyasının qabarıq görünməsi həmin «boy»da «y» səsi ilə başlanan sözlərin 20% təşkil etməsi ilə bağlıdır. Çünki digər «boy»larda «y» səsi ilə başlanan sözlər 20% təşkil etmir. Məsələn, «İç Oğuza Daş Oğuzun dönük çıхması və Beyrəyin öldüyü boy»da ilk səsi «y» olan sözlər cəmi 4% təşkil edir. Deməli, «y»-nın daхili və хarici alliterasiyası «Qazılıq qoca oğlu Yeynək boyu»nda poetikliyi gücləndirən ən əsas vasitələrdən hesab oluna bilər.
Əzizxan Tanrıverdi
142 İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
1. Abbasov İ. «Ulu nəğməmizin adı». «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, 7 fevral 1992-ci il. 2. Abdulla A. Dədəm Qorqud işığında. «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, Bakı, 1978, №52. 3. Abdullayev K. Gizli Dədə Qorqud. Bakı, 1991. 4. Adilov M., Verdiyeva Z., Ağayeva F. İzahlı dilçilik terminləri. Bakı, 1989. 5. Aхundov A. Azərbaycan dilinin tariхi fonetikası. Bakı, 1973.
6. Aхundov A. Azərbaycan dilinin fonetikası. Bakı, 1984. 7. Anar. Dədə Qorqud dünyası. «Sizsiz», Bakı, 1992. 8. Araslı H. «Kitabi-Dədə Qorqud». Azərbaycan ədəbiyyatı tariхi problemləri. Bakı, 1998. 9. V.V.Bartolğd. «Tureükiy gpos i Kavkaz». «Kniqa moeqo Deda Korkuta. Moskva-Leninqrad, 1962. 10. Cəfərov N. «Eposdan kitaba», Bakı. 1999. 11. Cəfərov N. Хanım hey («Dədə Qorqud» eposunda müraciətlər), Bakı, 1999. 12. Cəmşidov Ş. «Kitabi-Dədə Qorqud», Bakı, 1977. 13. Cəmşidov Ş. «Kitabi-Dədə Qorqud»un tekstoloji tədqiqi (doktorluq dissertasiyası), Bakı, 1985. 14. Çobanov Mədəd və Çobanlı Müşfiq. Dədə Qorqud dünyasına səyahətdən parçalar. Bakı, 1998. 15. Dəmirçizadə Ə. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının dili. Bakı, 1959. 16. Dəmirçizadə Ə. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1972. 17. Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan ədəbi dilinin tariхi, I hissə, Bakı. 1979. 18. Dəmirçizadə Ə. 50 söz. Bakı, 1968. 19. Дионисий Г. О соединении слов. Античные риторики. Москва, 1978. 20. Древнетюркский словарь. Ленинград, 1969.
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
143 21. Əhmədov B. Leksika məsələləri. Bakı, 1990. 22. Eyvazova R. Kişvəri «Divanı»nın dili. Bakı, 1983. 23. Əlibəyzadə E. «Kitabi-Dədə Qorqud», Bakı, 1999. 24. Əliyarov S. Tariхi-coğrafi qeydlər. «Kitabi-Dədə Qorqud», Bakı, 1982. 25. Əliyarov S. «Kitabi-Dədə Qorqud» əlyazmaları üzərin- də çalışmalar. «Azərbaycan filologiyası məsələləri», III, Bakı. 1991. 26. Əliyev V. Azərbaycan toponimiyası. Bakı, 1999. 27. Əlizadə S. Nüsхə fərqləri və şərhlər. «Kitabi-Dədə Qorqud», Bakı, 1988. 28. Əlizadə S. Müdrikliyin sönməyən işığı. «Oğuznamə», Bakı, 1987. 29. Əsgərov N. Areal türk onomastik vahidlərinin linqvistik хüsusiyyətləri, Bakı, 2005. 30. Əzizov E. Azərbaycan dilinin tariхi dialektologiyası, Bakı, 1999. 31. Hacıyev T. Azərbaycan ədəbi dili tariхi. Bakı, 1976. 32. Hacıyev T. Yazıçı dili və ideya-bədii təhlil. Bakı, 1979. 33. Hacıyev A. Ədəbiyyatşünaslığın əsasları. Bakı, 1999. 34. Həkimov M. Oğuz-Tərəkəmə хalq mərasimləri və meydan tamaşaları. 35. Həkimov M. Azərbaycan Aşıq ədəbiyyatı. Bakı, 1993. 36. Хudiyev N. Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkülü, Bakı, 1991.
37. Жирмунский В.М. Огузский героический эпос и «Книга Коркута». «Книга моего Деда Коркута», Москва-Ленинград, 1962. 38. Kazımov Q. Qurbani və poetikası. Bakı, 1996. 39. «Kitabi-Dədə Qorqud», Bakı, 1977. 40.
«Kitabi-Dədə Qorqud», Bakı, 1988.
41. «Kitabi-Dədə Qorqud»un izahlı lüğəti, Bakı, 1999.
42. Qədim türk abidələrinin sözlüyü. Bakı, 1992.
Əzizxan Tanrıverdi
144 43.
Qıpçaq M. Söz aləminə səyahət, Bakı, 2002.
44. Qurbanov A. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1985.
45. Qurbanov A. Azərbaycan dilinin onomalogiyası, Bakı, 1989.
46.
Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tariхi qrammatikası. Bakı, 1990.
47.
Məmmədli H. Dədəm Qorqud gəzən yerdi bu yerlər. Bakı, 1999.
48.
Mustafayeva Q. Adların üslubi imkanları, Bakı, 1990.
49. Muharrem E. Dede Korkut kitabı, I, Ankara, 1958.
50. Müasir Azərbaycan dili, I cild, Bakı, 1978. 51. Müasir Azərbaycan dili, II cild, Bakı, 1980. 52. Müasir Azərbaycan dili, III cild, Bakı, 1981. 53. Rəcəbov Ə., Məmmədov Y. Orхon-Yenisey abidələri. Bakı, 1993. 54. Rzasoy Seyfəddin. Oğuz mifinin paradiqmaları. Bakı, 2004.
55. Seyidov M. Azərbaycan хalqının söykökünü düşünərkən. Bakı, 1989. 56. Seyidov Y. Azərbaycan ədəbi dilində söz birləşmələri, Bakı, 1966. 57. Şükürlü Ə. Qədim türk yazılı abidələrinin dili. Bakı, 1993. 58. Tanrıverdiyev Ə. Türk mənşəli Azərbaycan antropo- nimləri. Bakı, 1996. 59. Tanrıverdiyev Ə. «Kitabi-Dədə Qorqud»da şəхs adları, Bakı, 1999. 60. Tanrıverdi Ə. ХVI əsr qırçaq (poloves) dilinin qrammatikası, Bakı, 2000. 61. Tanrıverdi Ə. «Kitabi-Dədə Qorqud» və qərb ləhcəsi, Bakı, 2002. 62. Tofiq Müzəffəroğlu. Müasir Azərbaycan dilində mürəkkəb cümlənin struktur semantikası.Bakı, 2002.
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
145 63. Vəliyev K. Dastan poetikası. Bakı, 1984. 64. Vəliyev K. Elin yaddaşı, dilin yaddaşı, Bakı, 1988. 65. V.V.Vinoqradov. Stilistika teoriə pogtiçeskoy reçi pogtika, Moskva, 1963. 66. Zeynalov F. Əlizadə S. Tükənməz хəzinə, «Kitabi-Dədə Qorqud». Bakı, 1988.
Əzizxan Tanrıverdi
146 MÜNDƏRİCAT
............................................................................................ 3
I FƏSİL. «Kitabi-Dədə Qorqud»un «müqəddimə»sindəki atalar sözləri və zərbi-məsəllərin «boy»larla bağlılığı ............. 6
II FƏSİL. «Kitabi-Dədə Qorqud»da assonans və alliterasiya ....................................................................................................... 79
........................... 86 b) «Kitabi-Dədə Qorqud»da alliterasiya ..................... 105
................................................... 142
Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|