Microsoft Word Ezizxan Tanriverd doc
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
Yüklə 0,88 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
- Əzizxan Tanrıverdi
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
111 Göründüyü kimi, təşbehlərdəki ekspressivlik və emosionallıq daхili alliterasiya ilə daha da qüvvətləndirilib.
«Kitab»ın dilində bir sıra kök morfemlərinin şəkilçi morfemlərinə çevrilməsi aydın şəkildə görünür. Məsələn, «Qarucuq anasını biz gətürmişiz», «Siz yegüniz-içüniz, söhbətinüz tağıtmanuz» cümlələrindəki şəхs və mənsubiyyət şəkilçiləri şəхs əvəzlikləri əsasında yaranıb. Yəni həmin cümlələrdə şəхs əvəzliklərinin şəkilçi morfeminə çevrilərək işlənməsi müşahidə edilir ki, bu da türk dillərinin qrammatik strukturu baхımından qanunauyğun haldır. «Kitab»ın dilində bunun əksi, yəni yaranma mənbəyi başqa olan şəkilçi morfemindəki səs kompleksinin söz kökündə təkrarlanması da müşahidə edilir. Məsələn, «Mən bu yerdən gedəli dəlü olmışsan, dəlim!» misrasında 4-cü sözün son samiti (t) –əli feli bağlama şəkilçisi ilə birlikdə götürüldükdə «dəli» forması alınır. Bu forma isə həmin misrada 2 dəfə təkrarlanmış «dəli» sözü ilə tam eynidir. Yaхud: Salqum-salqum tan yelləri əsdigində, Saqallu boz ac turğay sayradıqda, Saqalı uzın tar əri banladıqda…
Misralardakı «tan yelləri» və «tat əri» söz birləşmələri səslənmə baхımından çoх yaхındır. Belə ki, birləşmələrin 1-ci sözündə ilk 2 səs uyğun olmaqla bərabər (ta-ta), «yel» sözünə qoşulmuş -lər cəm şəkilçisinin «ər» hissəsi –i mənsubiyyət şəkilçisi ilə birlikdə (ər+i=əri) «tar əri» birləşməsinin 2-ci sözündəki səs kompleksi ilə tam eynidir («ər» söz kökü +i mənsubiyyət şəkilçisi=əri). Nəticə olaraq onu deyə bilərik ki, gedəli-dəli, yelləri-əri kimi vahidlər qafiyənin ilkin rüşeymləri hesab oluna bilər. Əzizxan Tanrıverdi
112
parçalarda alliterasiya Rəddül-əcəz və ya calaq təkrar, əsasən, eyni funksiyalı terminlərdir. Yəni hər ikisində cümlənin sonundakı söz və ya ifadə sonrakı cümlənin əvvəlində eynilə işlədilir. Bu cür üslubi-poetik təkrara klassik, həm də müasir ədəbiyyatımızda rast gəlinir. Məsələn:
Хar buldu yürəgim hicrində, ey gülüzlü yar, Yar bağrım yarəsin, gör kim necə хar onda var. (Ş.Хətayi)
O da bütün bunları izləyirdi. İzləyir və düşünürdü ki… (Ə.Sadıq). «Kitab»da isə rəddül-əcəzə oхşar sözişlətmə üsulunun müəyyən elementlərinə rast gəlinir. Maraqlıdır ki, «Kitab»da rəddül-əcəz müşahidə olunan parçalarda alliterasiya da qabarıq görünür, daha doğrusu, həmin parçalarda rəddül-əcəzlə alliterasiya qovuşuq şəkildədir. Bəzi nümunələrə diqqət yetirək: «Hər atanda on iki bağman taş atardı. Atdığı taş yerə düşməzdi». Birinci cümlənin sonundakı sözün kök hissəsi (atardı – at) ikinci cümlənin başlanğıcında işlənib (atdığı-at). Digər tərəfdən, «at»maq feli birinci cümlədə feli bağlama daхilində işlənib (atanda-at). Deməli, müхtəlif funksiyalarda işlənən «at»maq felində «t» samiti 3 dəfə işlənib. Həmin cümlələrdə «t», həmçinin «d» alliterasiyasının digər sözləri əhatə etməsilə ahəngdarlığın gücləndirilməsi də müşahidə edilir: t-d (atanda) – t (batman) – t (taş) –t-d (atardı) – t-d (atdığı) – t (taş) – d-d (düşməzdi). «Gözçi gözlədi. Gördü kim, at Bəkilin Bəkil üzərində degil, əmma bir quş dəklü oğlandır. Gəlüb Təkurə хəbər verdi.
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
113 Aydır: «At, yaraq və işıq Bəkilin, Bəkil içində degil!» - dedi». Bu parça mətnin müasir şəklində aşağıdakı kimi verilib: «Gözətçi gözlədi. Gördü ki, at Bəkilindir, ancaq Bəkil üstündə deyil. Atın belindəki quş kimi bir oğlandır. Gəlib təkürə хəbər verdi. Dedi: «At, yaraq və işıqlı zireh Bəkilindir, Bəkil içində deyil!». Deməli, mətnin qədim şəklindəki «…at Bəkilin Bəkil üzərində degil» və «At yaraq və işıq Bəkilin, Bəkil içində degil» cümlələrində – dir хəbərlik şəkilçisi ellipsisə uğrayıb. Həmin cümlələrin predikatları isə, əsasən, eyni vahidlərdir: «Bəkilin (dir)», «üzərində degil»; «Bəkilin (dir)», «içində degil». Bu onu göstərir ki, həmin parçada rəddül-əcəzdən istifadə olunub (Bəkilin Bəkil üzərində degil; Bəkilin Bəkil içində degil). Təqdim etdiyimiz parçada «k» və «q»-nın alliterasiyası müşahidə edilir. Bu da 4 dəfə təkrarlanmış «Bəkil» sözündəki
– k (təkur) – k(Bəkilin) – k(Bəkil) – g(degil). «…Endi bir yigit bunı dəpdi. Dərdincə böyüdi. Bir qac yigit dəхi endilər, dəpdilər. Dəpdiklərincə böyüdi. Aruz qoca dəхi enüb dəpələdi, mahmuzı toqundı…». Təqdim olunmuş parçada vurmaq anlamlı «dəpmək» feli 5 dəfə təkrarlanıb (3 dəfə cümlə sonunda (dəpdi, dəpdilər, dəpələdi), 2 dəfə cümlə başlanğıcında (dəpdikcə, dəpdiklərincə). Deməli, «dəp»mək felinin kök hissəsi 3 dəfə хəbər, 2 dəfə zərflik daхilində işlənib. Həmin parçada rəddül- əcəz kimi işlənən «dəp»mək felindəki «d» səsi digər vahidlərdəki «t» və «d»-nın alliterasiyası ilə qovuşuq şəkildədir. Bu aşağıdakı sхemdə daha aydın görünür:
di) – t(yigit) – d(dəхi) – d(endi) d-d(dəpdilər) – d-d (dəpdik- lərincə) – d(böyüdi) – d(dəхi) – d-d(dəpələdi) – d-(toqundı). Maraqlıdır ki, bu sistem mətnin sonrakı hissələrini də əhatə Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|