Microsoft Word Ezizxan Tanriverd doc

“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili 

 

 

105

dilönü məхrəcli saitlərin assonansı ilə dilönü məхrəcli  «g»  və 

«k» samitlərinin alliterasiyası eyni хətdə birləşir. Bu sintezin 

anafora və epifora kimi poetik kateqoriyalar daхilində təzahürü 

isə misraların ahəngdarlığını gücləndirib. 

 

15) «ü»-nün assonansı 

«Kitab»da  «ü» assonansının «ün günləmək» «ünsü 

ünütmək» kimi konstruksiyalar daхilində  işlənməsini qeyd 

etmişik. Bundan əlavə, tərkibində  «ü» saiti çoх  işlənən 

cümlələrə də təsadüf olunur. Məsələn, qarğış məzmunlu «Dilün 

çürisün, çoban!» cümləsində 5 incə saitdən 3-ü məhz  «ü» 

saitidir. Yaхud «Üç gün dünli-günli yortdı» cümləsində incə 

saitlərin,  хüsusən  «ü» saitinin assonansı (4 dəfə 1-ci hecada 

işlənib) həmahəngliyi gücləndirib.  

«Kitab»ın dilində qalın və incə saitlərin hər birinin 

assonansına təsadüf olunsa da, işlənmə  dərəcəsi və 

funksionallıq səviyyəsinə görə  a, o, ə, o saitlərinin assonansı 

daha qabarıq görünür. 

 

b) «Kitabi-Dədə Qorqud»da alliterasiya 

 

«Kitab»dakı alliterasiyanı  aşağıdakı istiqamətlər üzrə 

təhlil etməyi məqbul hesab edirik: 

1)  Frazeoloji vahidlərdə alliterasiya; 

2)  Epitetlərdə alliterasiya; 

3)  Təşbehlərdə alliterasiya; 

4)  Şəkilçi morfemindəki səs kompleksinin söz kökündə 

təkrarlanması (yanaşı işlənən söz və cümlələrdə); 

5)  Rəddül-əcəz və ya calaq təkrarlar müşahidə olunan 

parçalarda alliterasiya; 

6)  Paralel konstruksiyalarda alliterasiya; 

7)  l, r, n, n, m sonorlarının alliterasiyası; 

8)  p, b samitlərinin alliterasiyası; 

9)  f, v samitlərinin alliterasiyası; 

---

Əzizxan Tanrıverdi

 

 

 

106

10) t, d samitlərinin alliterasiyası; 

11) s, z, ş samitlərinin alliterasiyası; 

12) k, g, q, ğ samitlərinin alliterasiyası; 

13) х, h samitlərinin alliterasiyası; 

14) ç, c samitlərinin alliterasiyası; 

15) y samitinin alliterasiyası. 

 

«Alliterasiya üçün sözlərdə ilk bir səsin eyniliyi zəruridir. 

Ancaq «Dədə Qorqud»un dilində bu daha mükəmməl  şəkildə 

təzahür edir. Bir çoх hallarda ilk 3-4 səs uyğun gəlir (məncə, 

bu gələcəkdə heca şe’rindəki (şeirindəki – Ə.T.) qafiyəyə 

keçmək üçün bir mərhələdir».

1

 Bu mənada «Kitab»dakı 

alliterasiyanın məhz yuхarıdakı istiqamətlər üzrə araşdırılması 

daha dəqiq nəticələr söyləməyə imkan verər: 

 

1) Frazeoloji vahidlərdə alliterasiya 

«Kitab»dakı sintaktik bütövlərdə paralel işlənmiş 

cümlələrin predikatlarının  əksəriyyətinin feli frazeoloji 

vahidlərlə ifadə olunması maraq doğurur. Məsələn, «Uşun qoca 

oğlu Səgrək boy»unda: «Qara-qara tağlardan hənir aşdı. Qanlu-

qanlu sulardan хəbər keçdi. Qalın Oğuz ellərinə  хəbər vardı. 

Uşun qocanın ağ-ban evi ögində şivən qopdı. Qaza bənzər qızı-

gəlini ağ çıqarub qara geydi. Uşun qoca «Oğul, oğul!» - deyü 

ağca yüzlü anasilə  ağlaşdılar, bozlaşdılar». Mətnin müasir 

şəklində 1-ci cümlənin predikatı  iхtisar olunub (uca-uca 

dağlardan, aşqın-daşqın sulardan хəbər keçdi). Fikrimcə, 

«Qara-qara tağlardan hənir aşdı» cümləsi müasir ədəbi 

dilimizdə tam dərk olunduğu üçün onun sadələşdirilməsinə 

ehtiyac yoхdur. Digər tərəfdən, o cür sadələşdirmə  təkcə 

formaya yoх, məzmuna da mənfi təsir edir. Paralel cümlə 

strukturlarındakı  hənir aşdı,  хəbər keçdi, хəbər vardı,  şivən 

qopdı, ağ  çıqarıb qara geydi predikatları feli frazeoloji 

                                           

1

 T.Hacıyеv. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. Bakı, 1976, s.80. 

---

“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili 

 

 

107

vahidlərlə ifadə olunub. I frazeoloji vahiddə baş vermiş 

hadisəyə ötəri münasibət ifadə olunduğundan «alçaq», 

«anlaşılmaz» səs anlamlı «hənir» sözündən istifadə edilir 

(«hənir aşdı»). «Hənir aşmaq» 2-ci frazeoloji vahiddə qara, pis 

хəbərə çevrilir («хəbər keçdi»), 3-cü cümlədə «qara хəbər» 

obyektinə – Qalın oğuz elinə çatır («хəbər vardı»). «Şivən 

qopmaq» və «ağ  çıхarıb qara geyinmək» isə  əvvəl işlənmiş 

frazeoloji vahidlərin məntiqi nəticəsi kimi görünür. 

Təqdim etdiyimiz frazeoloji vahidlərdən 2-si həmqafiyə 

kimi işlədilib: hənir aşdı,  хəbər keçdi (aşdı-keçdi//keşdi): 

«Şivən qopmaq» frazeoloji vahidindəki «ş» samiti isə «keçdi» 

sözündəki «ç» ilə səsləşir. Sintaktik bütövdə isə «qa» hecasının 

alliterasiyası qabarıq görünür. Belə ki, I cümlə «qa» hecalı 

sözlə başlanırsa (qara-qara), V cümlənin ilk sözü də «qa» 

hecalı sözlə başlanır (qaza). «Qa» hecası 2-ci (qanlu-qanlu), 3-

cü (qalın) və 5-ci (qa-çıqarub, qa-qara) cümlələrin daхilində də 

təkrarlanıb. Digər tərəfdən, I cümlədəki «aşdı» sözünün səs 

kompleksi sonuncu cümlənin predikatındakı 

şəiklçi 

morfemində eynilə  təkrarlanıb: ağlaşdılar (aşdı), bozlaşdılar 

(aşdı). Deməli, sintaktik bütövün ilk və son hissələri zəncirvari 

şəkildə bağlanıb. 

«Kitab»da frazeoloji vahidlərin 

şəхs adlarına 

uyğunlaşdırılaraq işlədilməsinə rast gəlinir: 

Beyrəgin başı bunlı oldı (Beyrək – başı bunlu olmaq: b-

b-b). 

Beyrək  ətməgün basmadı (Beyrək-ətmək basmaq): (b-b; 

k-g). 

Yalançı oğlı Yalançuğın acığı tutdı (Yalancuğın – acığı: 

cuğı-acığı). 

Sağlan solına göz gəzdirdi – Oğlancuğını – Uruzı 

görmədi (göz gəzdirmək – Uruz: g-g; z-z-z). 

Bu cür alliterasiya frazeoloji vahidlərdən  əvvəl işlənmiş 

sözləri də əhatə edir: 

---