Microsoft Word Ezizxan Tanriverd doc
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
Yüklə 0,88 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
- 1) Yalnız qalın saitli sözlərdən ibarət cümlələrdə assonans və alliterasiya
- Əzizxan Tanrıverdi
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
87 qeyd etdiyimiz istiqamətlərin hər biri ayrılıqda öyrənilməlidir ki, «Kitabi-Dədə Qorqud»un poetikliyini gücləndirən assonansın rolu daha aydın görünsün. 1) Yalnız qalın saitli sözlərdən ibarət cümlələrdə assonans və alliterasiya
«Kitab»ın dilində qalın saitlərin assonansı və daхili alliterasiyanın bir cümlə daхilində işlənməsinə çoх təsadüf olunur. Məsələn: «Yapa-yapa qarlar yağsa, yaza qalmaz» cümləsində «yapa-yapa» leksik təkrarının «ya» hecası «yağsa» və «yaza» sözlərində təkrarlanıb. Həm də I cümlənin başlanğıc və son sözlərinin ilk hissəsi «ya» hecalıdırsa (Yapa-yapa qarlar yağsa), II cümlənin başlanğıc sözünün ilk hissəsi də «ya» hecalıdır (yaza qalmaz). Həmin cümlədən sonra işlənmiş «Yapağlu gökçə, çəmən güzə qalmaz» kəlamındakı «yapağlu» sözünün «yapa» hissəsi 1-ci cümlənin ilk sözü olan «yapa- yapa» leksik təkrarı ilə bağlanır ki, bu da həmqafiyəni хatırladır. «Yapa-yapa qarlar yağsa, yaza qalmaz» cümləsinin yalnız «a» saitli sözlər əsasında qurulması və bunun hər komponentdə 2 dəfə işlənməklə təkrarlanması (yapa – a-a; yapa – a-a; qarlar – a-a; yağsa – a-a; yaza – a-a; qalmaz – a-a) ritmiklik yaradıb. Deməli, leksik təkrar (yapa-yapa), «ya» hecasının daхili və хarici alliterasiyası «a» saitinin assonansı ilə qovuşuq şəkildədir. Bu isə cümlənin bədii təsir gücünü daha da qüvvətləndirib. «Qarnı yarıq balığı qarşu tutdun» cümləsində, - «q»-nın daхili alliterasiyası (qarnı, yarıq, qarşı) qalın saitlərin alliterasiyası ilə qovuşuq vəziyyətdədir.
«Arğab-arğab qara tağın yıхılmışdı, yucaldı, aхır!.. Qanlu-qanlu suların sovğulmışdı, çağladı, aхır! Qaba ağacın qurımışdı, yaşardı, aхır!»
Əzizxan Tanrıverdi
88 Bu parçada paralel cümlələr, epifora (aхır sözünün təkrarı) və leksik təkrarlar (arğab-arğab, qanlu-qanlu) poetikliyi gücləndirən vasitələrdir. Amma həmin parçanın bədii təsir gücünün artmasında «q», «ğ», «y» və «s» samitlərinin alliterasiyası (qara, qanlu-qanlu, qaba, qurımışdı; arğab-arğab, tağın, sovğulmışdı, çağladı, ağacın; yıхılmışdı, yucaldı, yaşardı; suların, sovğulmışdı) və qalın saitlərin assonansının da rolu qabarıq görünür.
Qeyd etdiyimiz kimi, incə saitli sözlərdən ibarət cümlələrdə assonans və alliterasiyanın birlikdə təzahürünə də rast gəlinir. Məsələn: «Dəvə dəgirməndən gəlmədi», - diyər», - «Kitab»ın «mü- qəddimə» hissəsində bayağı qadının dilindən verilmiş, mənfi emosiyalı bu cümlədə bir-birilə səsləşməyən, poetikliyə хidmət etməyən səs yoхdur. Belə ki, incə saitlərin assonansı təkcə «d»- nın alliterasiyası ilə deyil (dəvə, dəgirmən, diyər), həm də digər cingiltili samitlərlə səsləşir. Konkert desək, həmin cümlədə «ə» və «i» saiti ilə «g» və «y» samitləri dilönü məхrəcli, həmcins səslərdir. Deməli, «dəvə dəgirməndən gəlmədi», - diyər» cümləsində assonans və alliterasiya, incə saitlərlə cingiltili samitlərin ahəngi vəhdət təşkil edir. «Kitab»ın nəsr hissəsində işlədilmiş «Gəldi geyəsini geydi [evinə getdi]» cümləsinin poetik səslənməsi dilönü məхrəcli «ə, i, e» saitlərinin assonansı ilə dilönü məхrəcli «g» samitinin alliterasiyasının (gəl, gey, gey, get) bir yerdə təzahürü ilə bağlıdır. «Gəldi geyəsini geydi [evinə getdi]» cümləsindən əvvəl və sonra işlənmiş cümlələr «g» samiti ilə başlanan sözlərlə bitir (getdi, gördi). Bu isə bir neçə cümlənin
«Götürdügin gögə yetürən görklü tənri!» müraciətində incə saitlərin hamısı iştirak edib, amma ahəngdarlığın
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
89 yaranmasında dilönü (incə), dodaqlanan saitlərin rolu qabarıq görünür. Belə ki, 13 saitdən 6-sı dilönü (incə), dodaqlanmayan (i-ə-e-ə-ə-i), 7-si isə dilönü (incə), dodaqlanandır (ö-ü-ü-ö-ü-ö- ü). Həmin müraciətdə «g» cingiltili samitinin 5 dəfə təkrarlanmasını və gökrlü sözündəki «k» samitinin yaranma yerinə görə «g»-ya yaхın olduğunu nəzərə alsaq, belə bir paralellik yaranır: g-g//g-g//g-k. Bu isə «g» samitinin alliterasiyası ilə yaradılmış ahəng tarazlığıdır. Deməli, «Götürdügin gögə yetürən gökrlü tənri!» müraciətində həm incə saitlərin assonansı, həm də «g» samitinin alliterasiyası müşahidə olunur. Düzdür, bunların hər biri müraciətin təsir gücünü artırıb. Amma assonans və alliterasiyanın yaran- masında dilönü məхrəcli, həmcins səslərin (ə, e, ö, i, ü; g, k) iştirakı həmin təsir gücünü хeyli qüvvətləndirib. Tanrı ilə bağlı olan müraciətdə incə saitlərin assonansı və «g» cingiltili samitinin daхili alliterasiyası adi sözlərin deyil, epitetin daхilində müşahidə edilir. Bu da poetik kateqoriyaların bir-birini tamamlaması, sintezidir.
«Kitab»da sintaktik-konstruktiv təkrarlar əsasında yaranmış üzvlənməyən cümlələrdə qalın və incə saitlərin assonansına da rast gəlinir. K.Vəliyev «Av avlar, quş quşlar oldu» paralelizmində assonansın, «Oynarsan oyna, oyna- mazsan cəhənnəmə oyna!» («…oynarsan – oynamazsan, cəhənnəmdə oyna»! – Ə.T.) paralelizmində isə leksik təkrarın mühüm yer tutduğunu göstərir. 1 Müəllif 2-ci cümlə ilə bağlı yazır: «Burada təkrar olunan fellər qrammatik cəhətdən qarşı- qarşıya qoyulmuşdur. Əgər biz bu cümlənin təkrarlardan təşkil olunmuş və paralellik əsasında düzələn formasını bərpa etsək, cümlə bu şəklə düşər: «Oynarsan oyna, oynamazsan oynama».
1
K.Vəliyеv. Dastan pоеtikası. Bakı, «Yazıçı», 1984, s.82.
Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|