6.5 Yarmarka savdosini tashkil etish
Yarmarka savdosi keng iste`mol tovarlari va sanoat texnika
mahsulotlarini qisqa muddatli, vaqti-vaqti bilan kaytarilib turuvchi,
oldindan namunalarini ko’rib, tanlab olish orqali amalga oshiriladigan hamda
oldi-sotdi kontraktlari tuzish
bilan yakunlanadigan ulgurji savdoning
turidir.
Yarmarka savdosini prinsiplari tashkil etiladigan har bir yarmarka
ko’rgazmalarning tuzilishi va faoliyatlarini tashkil etilishi maqsadlari bilan
chambarchas bogliqlikda olib boriladi, shuning uchun yarmarka savdosi
ko’rgazmali savdo bilan birgalikda bog’liq holda, yaxlit tushuncha sifatida
talqin etilmoqda.
Yarmarka savdosi biz yashab turgan makonda uzoq tarixiy ildizlarga
egadir: Masalan Rossiyada bu savdo usuli an`anaviy savdo usuli bo’lib,
kelganiga juda ko’p dalillar mavjud. 1641-yildayoq Podshox Ivan
Fedorovich farmoni bilan Makarsev ibodatxonasi (Nijniy Novgorod shaxri
yaqinida) dyevorlari yaqinida Birinchn Butun Russiya savdo yarmarkasi
tashkil etilgan edi.
Yarmarka qatnashchilari orasida badavlat Rus savdogarlari, Xitoy,
Hindiston, Buxoro, Toshkent savdogarlari bo’lib, ular oltin, mo’yna, ipak,
kumush, marvarid, zig’ir va boshqa ko’p noyob tovarlar bilan savdo qilar
edilar. 1816-yilgi mexmonlar uchun mo`ljallangan saroy yong’in natijasida
barbod bo’lganidan so’ng, yarmarka savdosi azim shahar nijniy Novgorodga
ataylab toshdan qurilgan saroyda o’tkaziladigan bo’ldi va aynan 1822-
yildan e`tiboran Nijniy Novgorod yarmarkasining yilnomasi boshlandi. Nijniy
Novogroddagi yarmarka faqat savdo markazi bo’libgina qolmay, u Rossiya
saltanatining sanoat va madaniyat chorraxasiga aylandi. 1896-yili Buyuk
130
Rossiya tadbirkori bo’lmish Savva Timofeyevich Morozov raisligida Birinchi
butun Rossiya savdo-sanoat ko’rgazmasi ish boshladi.
XIX asrning boshlarida yana bir mashhur Irbit (Perm guberniyasida)
yirik yarmarkasi paydo bo’ldi. Bu davrda Sibiriyada oltin qazish sanoati
gurkirab rivojlanishi bilan e`tiborni o’ziga tortdi va bu o’z navbatida
yarmarka savdosini rivojini tezlashtirdi.
Oktabr inqilobidan so’ng biroz, NEP yillari faollashuvini e`tiborga
olmasa, yarmarka savdosi asta sekin unutila bordi.
Azaldan Markaziy Osiyoda keng tarqalgan savdo turlaridan yarmarka
savdosi bo’lib, hozirgi Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi (MDH) hududida
Oktabr to’ntarishigacha Turkiston, Semipalatinsk, Akmola viloyatlarida 450
ta yarmarkalar mavjud bo’lib, ularni shartli ravishda 3 guruhga bo’lish
mumkik edi:
1. Uzoq tarixiy ildizga ega, 1643-yilda poydo bo’lib, Rossiya va
Markaziy Osiyo xalqlari o’rtasida tabiiy Tovarlarni ayriboshlash faoliyatning
asosini tashkil etib, 20-asrga kelib, G’arbiy Sibir, Buxoro xalqlarining tovar
bilan o’zaro ta`minlash kanaliga aylangan Irbit va Buxoro yarmarkalari.
2. 19-asrning oxiri 20-asrning boshlarida Prijivalsk atrofida paydo
bo’lgan, Garbiy Xitoy va Markaziy Osiyo oralarida savdo aloqalarida ulkan
ahamiyatga ega bo’lgan, har yili 15-iyundan 15-avgustgachan
o’tkaziladigan Karkara yarmarkasi. Karakara yarmarkasida savdo
operasiyalari uchun temiryo’l va sug’urta tarifining 20% chegirma imtiyoz
sifatida berilardi. Bu yarmarka savdo oborotining salmoqli qismini
chorvachilik va mo’yna mahsulotlari tashkil etar edi. Bu guruh
yarmarkalariga Toshkent, Avliyoota, Norin, Oqtepa va Ayil viloyatlaridagi
katta-kichik yarmarkalarni kiritish mumkin.
3. Markaziy Osiyoning xo’jalik taraqqiyoti yillarida vujudga kelgan
yarmarkalar katoriga Qizil O’rda, Suvsamir yarmarkalarini kiritish mumkin.
Bu yerda asosan shahar va qishloq aholisi o’zaro tovar ayriboshlash
operasiyalarini amalga oshirib, shu bilan birga yarmarkada qo’shni
mamlakatlar savdogarlari ham ishtirok etardilar, ular esa o’z navbatida
aholining tijorat faolligini oshishiga, mamalakatlararo savdo aloqalarining
rivojlanishi va mustahkamlanishiga xizmat qilar edilar.
Yarmarka savdosini qayta tug’ilishi Rossiyada 1991-yilga to’g’ri
keladi. 1993-yilning o’zidayoq Butunrossiya Aksiyadorlar jamiyatiga
aylangan Nijniy Novgorod yarmarkasiga Madridda, ilgari faqat dunyoning
to’rttagina, Yaponiya, Germaniya, Meksika, Ispaniya kabi malakatlar
kompaniyalari sazovor bo’lgan "Yevropa Arki Oltin Yulduzi" oliy mukofoti
topshirildi.
Rossiyada yarmarka savdosi tijorat aloqalarining tashkiliy shakli
sifatida keng quloch yozdi. An`anaviy yarmarka savdosi "Ko’rgazma savdo"
va "Ko’rgazma salon"lar ko’rinishidagi tashkiliy shakllar orkali bozorda o’z
o’rniga ega bo’la boshladilar.
Yarmarka savdosining o’ziga xos xususiyatlari quyidagilar: namoyish
etilayotgan namunalar bo’yicha tovarlarni ulgurji sotish; savdoning ma`lum
muddatda takrorlanib turishi; avvaldan savdo o’tkazish joyi va muddati
kelishib olinishi; bir vaqtda sotuvchi va xaridorlarni savdoda ommaviy
qatnashishlari. Odatda savdoni bir vaqtda va ommaviy o’tkazilishi yarmarka
(ko’rgazma) ta`sischilari va mahalliy hokimiyat tashkilotlari kelishuviga
131
muvofiq amalga oshiriladi. Natijada savdo muddati sharti va tartibi
ko’rsatilgan maxsus hujjat imzolanadi hamda o’tkaziladigan tadbir mas`ul
shaxslari tayinlanadi.
Ommaviy ishlab chiqarishga tayyorlash uchun boshlang’ich axborotlar
manbai bo’lib xizmat qiladi.
Ko’rgazma-savdoni predmeti bo’lib, yangi ishlab chiqarilayotgan
tovarlar yuzasidan namoysh-taqdimot ishlarini amalga oshirish, ushbu
tovarlar bo’yicha savdo bitimlarini tuzish va hamda sohaning yetakchi
mutaxassislarini jalb qilib, tijorat va ilmiy-texnika axborotini tayyorlab
berish hisoblanadi.
Yarmarka (ko’rgazma) savdoning o’ziga xos xususiyatlari
quyidagilardan iborat:
1. Biror bir tovar va biror bir soha mahsulotiga
ixtisoslashgan maxsus yarmarka (ko’rgazma) va yarmarkaning ham sanoat,
ham qishloq xo’jalik mahsulotlari bilan savdo qiluvchi universal xarakterga
ega bo’lishi.
2. Xalk xo’jaligi tarmoqlari bo’yicha yarmarka (ko’rgazma)lar tarmoq,
tarmoqlararo yarmarkalarga bo’linadi. Tarmoqlararo yarmarkalar bir tarmoq
emas balki, bir necha tarmoqlar birgalikda ishlab chiqargan
mahsulotlar yuzasidan faoliyat ko’rsatadilar. Masalan: medisina texnikasi,
mashinasozlik, biokimyo, kosmosni tadqiq etish sanoati va boshqa
birlashgan sanoat kompleksi mahsulotlari namoyish etilishi mumkin.
Texnik murakkab mahsulotlar savdosi, soha mutaxassislari ishtiroki va
maslahatisiz tashikil etilishi ancha qiyinchiliklar tug’dirib, yarmarka
samaradorligini pasayishiga olib keladi.
3. Yarmarka va ko’rgazmalar hududiy xususiyatlari va faoliyat ko’lami,
tovar ayrboshlash hajmiga qarab, xalqaro, butun mamlakat, hududlararo,
mahalliy-regional (hududiy) bo’lishlari mumkin.
Bozor iqtisodi sharoitida tashkiliy yangi yarmarka ko’rgazmali savdo
tashkilotlari vujudga kelmokdalar. Masalan: "Uzko’rgazmasavdo",
"Uzekspomarkaz" aksionerlik jamiyatlari shular jumlasidandir.
Bu borada mamlakatimizning eng muhim iqtisodiy hamkori bo’lmish
Rossiya Federasiyasining tajribalari, ayniqsa, diqqatga sazovordir. Nijniy
Novgorod shahridagi "Butunrossiya yarmarka-ko’rgazma kompleksi"
aksionerlik jamiyati, "LenEkspo" Tashqi savdo birlashmasi, "Sibirskaya
yarmarka" hududiy tijorat markazlari shular jumlasidan bo’lib, faqat
"Nijnegorodskaya yarmarka"ning uzi 1999-yilda Rossiya va boshqa
mamlakatlar tadbirkorlari, sanoat xodimlari va tijoratchilari ishtirokida 20
dan ortiq xalqaro ko’rgazma-yarmarkalar tashkil etgan.
"Ekologiya, Resursla rtejamkorligi, Metrologiya", "Myedisina-99",
"Avto- servis", "Tara, Tovarlar o’rami, ombor" va boshqa nomlar bilan
atalgan mavzuviy xalqaro ko’rgazmali savdo tadbirlari, amaliy, ilmiy va tijorat
manfaatlarini o’zida aks ettirdi. Maslan "Tara, tovar o’rami, ombor" deb
nomlangan ko’rgazmada 98 qatnashchi ishtirok etib, ular orasida Avstriya,
Germaniya, Fransiya, AQSh, Gollandiya kabi mamlakatlardan xorijiy firmalar
o’z ekspozisiyalari bilan qatnashdilar. Ko’rgazma ekspozisiyalari sifatida,
tovarlarni iste`mol o’ramiga o’rovni mashina va avtomatlar, turli-tuman
(polimer platmassa, kogoz, tukima, shisha, metall) taralar, ombor jihozlari,
ko’tarish-tushirish mexanizmlari namoyish etildi. Bunday ko’rgazmalar turli
132
mamlakatlar, malakatlarning alohida hududlari sanoatlari potensial
faoliyatlari ko’lamini, ko’p qirrali va o’zaro manfaatli hamkorlik
imkoniyatlari, asosiysi, hudud xo’jaligini, tadbirkorlik tashabbuslari
muvafaqqiyatli rivojlanishi istikbollarini belgilab berishga har taraflama
yordam beradi.
Keskin rakobatchilik sharoitida marketing va konyuktura
tadqiqotlariga tayangan holda, ulgurji savdo turlarini doimiy izlab topish,
ko’pgina tijorat firmalarga tovar bozorida mustahkam pozisiyani
egallashining bosh omili bo’lib xizmat qiladi. Aynan ulgurji savdoni samarali
shakli bo’lgan ko’rgazma, yarmarka, birja va auksionlarda qatnashishgina
savdo bilan shugullanuvchi har qanday korxona va tashkilotlarga tijorat
faoliyatining barcha yo’nalishlari va sohalarida muvafaqqiyat qozonish
imkoniyatlarini ochib beradi.
Yarmarkalar ma`lum vaqtdan so’ng takrorlanib turuvchi
tijoratchilar, sanoatchilar, savdo xodimlarini ulgurji oldi-sotdi
operasiyalarini amalga oshirish uchungina emas, balki boshqa
mavzularda ham o’zaro manfaatli muzokaralar olib borish uchun uziga
xos yig’ilish-qurultoy vazifasini bajarar edi.
Yarmarkalarda savdo bitimlari (oldi-sotdi, pudrat shartnomalari)
asosan savdolashuv orqali bitiladi, bu yerda sotuvchi, xaridor yoki pudratchi,
buyurtmachi avvaldan aniwlangan tovar xususiyatlari, ularning texnik-
iqtisodiy ko’rsatkichlari, ish ko’lamini e`lon qilib, ular yuzasidan uziga xos
tanlov tashkil etadi. Kim eng manfaatli, eng qulay shartlarda taklif kiritsa,
muzokaralar boshlaydi va ko’pincha shartnoma-bitimlar kontrakti sifatida
imzolash bilan yakunlanadi. Yarmarka savdolashuvining quyidagi turlari
mavjud:
1. Ochiq savdolashuv - bunda ko’pincha uncha murakkab bo’lmagan
sanoat dastgohlar, jihozlar, tovarlar yuzasidan bo’lib, odatda barcha
qatnashish istagini bildirganlar qatnashishlari mumkin.
2. Malakaviy saralash sharti bilan o’tkaziladigan - ochiq savdolashuv
bo’lib, bu odatda ikki boskichda o’tkaziladi, birinchi bosqichda barcha
qatnashchilar qatnashib, ikkinchi bosqichga faqat tanlov me`yoriy shartlariga
javob bergan qatnashchilargina taklif etiladi va savdo natijalari
yarmarka qatnashchilarining barchasiga e`lon kilinadi.
3. Yopik savdolashuv - bu savdolashuv turiga faqat
qatnashchilar maxsus taklifnomalar (turli me`yor, miqyos talablariga javob
bera oladigan, noyob tovar yuzasidan olib boriladigan savdolashuv bo’lib,
qimmatli yuqori texnik ko’rsatkichlarga ega dastgoh jihozlar ishlab chiqarish,
murakkab loyihalarni amalga oshirish tajribasiga ega, obro’li firma va
kompaniyalar) asosida kiritiladilar.
4. Bir marotaba o’tkaziladigan savdolashuv turi - bunda faqat shu
yarmarkada yoki faqat ma`lum tovar yuzasidan bir marotaba savdolashuv
huquqiga(lisenziyaga) ega qatnashchilar oralardagi savdolashuv.
Dostları ilə paylaş: |