Microsoft Word kitab-son ayten ?N son variant- nadir m doc
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Az ərbaycan Milli Kitabxanası
Azərbaycan Milli Kitabxanası 82 siya cəhdlərinin və ya (dil strukturu səviyyəsinə nəzərən) qlobal səciyyə daşımasının qarşısı alınmış yadcinsli proseslərin mahiyyətinin təhlili bu proseslərin idarə edilməsində dilin material imkanlarının sərhədlərini aşa bilən «fövqəl-güc»ün olduğunu düşünməyə imkan verir. Bəzi dəyişikliklərin kütləviləşməsinə «yaşıl işıq» yandır- dığı halda, digərlərinin dil normasına çevrilməsinə mane olan həmin qeyri-linqval (və ya qeyri-material) gücü «uzus müdaxiləsi», «toplumsal nitq vərdişi» və ya artıq istifadə olunmaqda olan terminologiyaya əsasən, «dil ruhu» (V.Humboldt) 1 , «danışan və dinləyənin təfəkküründə hazır qəlib şəklində oturdulmuş dil «qavramı» (G.P.Melnikov) 2 , «böyük əksəriyyətə malik olmasından dolayı, insan təfəkküründə yaranan dayanıqlı» və «yaratdığı müəyyən pressinqlə» ehtiyac olmayan dəyişiklikləri önləməyə qadir olan dominant» (B.A.Serebrennikov) 3 qismində səciyyələndirmək mümkündür. Bu mənada, Humboldtun «dil ruhu» anlamında nəzərdən keçirdiyi hadisənin determinanta ilə bilavasitə bağlılıqda nəzərdən keçirən G.P.Melnikovun haqlı olduğunu etiraf etməmək mümkün deyil. Belə ki, dahi dilçinin «dil xarakterinin müxtəlifliyinin ədəbiyyat və mənəvi tərəqqiyə təsirini» araşdıran tədqiqatında qeyd etdiyi bir fikir dilin özəyində əlahiddə bir gücün olduğunu söyləməyə əsas verir: «..mahiyyət etibarı ilə,təkcə səs və nitq konstruksiyaları vasitəsi ilə deyil,həmçinin öz aktiv və can- lı varlığı ilə gələcək nəsillərə ötürülən dil xarici deyil, 1 фон Гумбольдт Избранные труды по языкознанию. М.,1984.;стр. 68. 2 Мельников Г.П.Детерминанта - ведущая грамматическая тенденция языка // Фонетика, фонология, грамматика (в честь 70-летия А.А.Ре- форматского). - М., 1971. http://philologos.narod.ru/melnikov/determ.htm 3 Серебренников Б.А. Общее языкознание http://www.classes.ru/grammar /115.Serebrennikov/ Azərbaycan Milli Kitabxanası 83 məhz,daxilidir və … təfəkkürlə olan vəhdətində o, (dil – A.H.) milləti özünü … təcəssüm etdirir» (kursiv bizimdir – A.H.). 1 Dil-təfəkkür əlaqəsinin bariz nəticəsi olan bu «fövqəl hadisə»nin real təbiəti çox geniş spektrli silsilə araşdır- malar əsasında tam mənası ilə aşkarlana bilər. Biz, təqdim olunan tədqiqat çərçivəsində,araşdırmanın əsas obyektinə müvafiqlik baxımından, həmin hadisənin xalqın təfəkkür tərzi və reallıqların qavrayışı zamanı onlara qazandırdığı verbal «qılaf»ın bütün məqamlarının koqnitiv psixologiya aspektində və ya psixolinqvistik müstəvidə də- yərləndirməsinə ətraflı yer ayırmaq imkanından məhrumuq. Əslində, sözügedən məsələlərin səthi təhlilinin tipoloji modifikasiyalar problemi ilə sintezi uğurlu yanaşma olmazdı. Bu mənada,determinanta anlayışının dil-təfəkkür əlaqəsi müstəvisindəki nəzəri dəyərləndirməsini yekun- laşdıraraq, sadəcə olaraq, onu demək istərdik ki, determinanta danışanın şüurunda formalaşmış elə bir «dil modelidir» ki, (Uorfun fərqli kontekstdə ifadə etdiyi tanımlamadan yararlasaq) «onun kökündə müəyyən bir sistem durur» və «təhtəlşüurlaşmış və avtomatikləşmiş nitq vərdişləri» 2 məcmusudur. Məhz, həmin «model»in möv- cudluğu insan beynində hazır paradiqmalar və ya bu və ya digər mini-modellər şəklində var olan dil bilgisi (və ya dil inventarı bazası) dili spontan dəyişikliklərdən qoruyur. Məhz, həmin «dil vərdişi» və ya «dil duyumu» müəyyən tipoloji prosesləri, hətta, tipoloji sapmaların meydana çıxmasına yol açan modifikasiyalar istiqamətində yönləndi- rir. Məsələn: daha öncəki tədqiqatımızda geniş şəkildə 1 фон Гумбольдт Избранные труды по языкознанию. М.,1984.;стр. 68. 2 Уорф Б.Л.Наука и языкознание / Новое в лингвистике. Вып. 1., М., 1960. http://sprach-insel.com Azərbaycan Milli Kitabxanası 84 araşdırılmasından dolayı bu tədqiqat çərçivəsində bir daha üzərinə qayıtmağımıza lüzum görmədiyimiz «uyğur umlautu» məsələsində olduğu kimi. Belə ki, morfonoloji özəllikləri sırasında ahəng qanununun yer aldığı türk dil- ləri ailəsinə daxil olan bu dildə umlauta bənzəyən tipoloji sapma tendensiyalarının meydana gəlməsinin başlıca səbəblərindən biri qismində şəkilçi variantlılığının aradan qalxması şəraitində xalqın öz «dil duyumu»na sadiq qalaraq söz-forma çərçivəsindəki sinharmonik uyumun bərpasına (təhtəlşüuri olaraq) özən göstərməsini qeyd etmək olar. 1 Bu kontekstdə alternasiyalar nəzəriyyəsinin müəllifi Boduen de Kurtenenin sözlərini xatırlatmaq yerinə düşərdi: səbəb «yalnız sosial ünsiyyət, «UZUS»dur; biz, məhz, bu cür danışmağı… öz əcdadlarımızdan öyrənmişik»(kursiv bizimdir – A.H.). 2 2.2. Tipologiyanın təsnifat kriterilərinin qeyri-də- qiqliyi – tiplərarası delimitasiya işində və eləcə də, aparıcı tipoloji təmayül və sapma faktlarının fərqlən- dirilməsində fəsadlara yol açan amil kimi 2.2.1. Yarandığı ilk dönəmlərdə «morfoloji klassifika- siya» qismində tanımlanan təsnifatlandırmanın (müasir tipoloji nəzəriyyələrin ortaya qoyduğu müddəalar əsasında) yalnız sözügedən yarusun deyil, dil sisteminin digər səviyyələrinin də özəlliklərinə istinad etməsinə 1 Бу щагда даща ятрафлы бах.: Щажыйева А.Й. Дил системиндя типолоъи сапмалар (аглцтинатив диллярдя флектив тямайцллц елементляр). нам. дисс.2006, с. 66- 103; Щажыйева А.Й.Аглцтинатив диллярдя дахили флексийа вя фузийа.Б.,2007, с.55-199. 2 Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию. Том I, М., 1963, стр.312. Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|