8
Çizelge 1 : Konsantrasyon faktörü (Evans 1987’den alınmı
ştır).
Kabuktaki
ortalama miktar
%
Minimum
Đşletilebilir
ortalama tenör
%
Konsantrasyon
faktörü
Alüminyum
8
30
3.75
Demir
5
25
5
Bakır
0.005
0.4
80
Nikel
0.007
0.5
71
Çinko
0.007
4
571
Manganez
0.09
35
389
Kalay
0.0002
0.5
2500
Krom
0.01
30
3000
Kur
şun
0.001
4
4000
Altın
0.000 0004
0.0001
250
CEVHER YATAKLARI ANA T
ĐPLERĐNĐN MORFOLOJĐSĐ VE
KARAKTER
Đ
Cevherle
şmenin kökenlerine göre ana tiplerini ayırt edecek olursak, bunları aşağıdaki
gibi ayırmak gerekir.
1-
Endojenik yatak : Endo (iç) ve jenik (kökensel) kelimelerinin olu
şturduğu iç
(magmatik ve ona ba
ğlı) olaylar ile oluşan (örneğin kromit yatağı gibi) yataklara
verilen addır.
2-
Eksojenik yatak : Ekso (dı
ş) ve jenik (kökensel) kelimelerinin oluşturduğu dış
olaylar sonucu cevherlerin zenginle
şmesine (örneğin lateritleşme ile oluşan boksit
yatakları gibi) verilen addır.
3-
Sinjenetik yatak :
Đçinde bulunduğu kayaç ile aynı zamanda oluşmuş ve bazen
stratigrafik istifin bir parçası olan (örne
ğin demirce zengin sedimanter seviye gibi)
yataklardır.
4-
Epijenetik yatak : Bugün içinde yer aldı
ğı ana kayaç içine oluşumundan sonra
geldi
ğine inanılan yataktır. Bunun iyi bir magmatik örneği dayktır. Cevher
yatakları arasındaki örne
ği ise damardır.
Bunların karakterlerini tartı
şmadan önce cevher kütlelerini tanımlarken kullanılan bazı
terimleri ö
ğrenmek gerekmektedir.
Bir haritada gözlemlenen cevher kütlesinin bir boyutu di
ğerinden uzunsa biz bu uzun
boyuta cevher kütlesinin do
ğrultusu adını veririz(Şekil 1). Cevher kütlesinin doğrultusuna dik
yönde e
ğikleşmesi onun eğimidir. Cevher kütlesinin uzun boyutu ise onun eksenidir. Eksenin
dalımı ABC dik düzleminde ölçülür. Fakat onun yan yatımı (pitch veya rake) bir ba
şka
düzlemde ölçülebilir. Burada genel tercih do
ğrultuyu içeren düzlemdir.
Eğer bir cevher kütlesi
fay kontrollü ise o zaman yan yatım fay düzleminde ölçülebilir. Di
ğer terimlerin anlamı
Şekil 1’den rahatlıkla anlaşılabilmektedir.
9
Magmatik intrüzyonları grupladı
ğımız gibi cevher kütlelerini de içinde onu saran
kayaçların litolojik bantla
şması (çoğu kez tabakalanma) ile uyumlu veya olmalarına göre
benzer
şekilde sınıflamak mümkündür. Önce uyumsuz (diskordans) cevher kütlelerini ele
alacak olursak, bu büyük sınıf yakla
şık düzenli şekilli ve sınırları tamamen düzensiz olmak
üzere iki alt cevher kütlesi sınıflarına ayrılabilir.
Cevherin do
ğ
rultusu
Şekil 1 : Cevher kütlesinin tanımında kullanılan deyimleri gösteren diyagram
AB ve CB aynı dü
ş
ey düzlemdedir.
DB, AB ve EB aynı yatay
düzlemdedir ve EB ise DB ‘ ye
diktir.
Yatım
(pitch)
Cevherin kütlesinin boyuna kesiti
Aynı cevher
kütlesinin
enine kesiti
Yüzey
Yüzey
Kuyu
Ş
aft
Katlar
En
veya
kalınlık
Cevherin kattaki boyu
10
1. UYUMSUZ (D
ĐSKORDANT) CEVHER KÜTLELERĐ
1.1. Düzenli
Şekilli Kütleler
1.1.1. Levhamsı (Tabular) Cevher Kütleleri
Đki boyutta yayılmış olup üçüncü boyutları sınırlıdır. Bu sınıfta, damarlar (bazen
fissure vein’da denir) ve lod’lar (disseminasyon, damar ve damarcıklardan olu
şan şekil)
vardır. (
Şekil 2) Geçmişte bazı çalışmacılar bu deyimler arasında kökensel ayrımlar
yapmı
şlardır. Damarların ; başlıca daha önce mevcut başlıkların (open spaces)
doldurulmasıyla olu
ştuğu düşünülmekteyken lod’ların oluşumu, daha önce mevcut ana
kayacın yaygın ornatılması olarak görülmü
ştür. Böylesi bir kökensel ayırım kabul edilemez
olarak kendini belli etmi
ştir.
Damarlar ço
ğunlukla eğiktir ve faylanmanın da yer aldığı durumlarda taban (footwall)
ve tavan (hangingwall)’dan söz edilebilir. Damarlar bir stratigrafik seviyenin altına yahut
üstüne do
ğru takip edildiklerinde sık sık daralır ve genişlerler(Şekil 2). Bu daralma ve
geni
şleme yapısı (pinch and swell structure), çoğunlukla sadece genişlemelerdeki cevherin
i
şletilebilmesi nedeniyle hem arama hem de işletmecilikte zorluklar yaratılabilir. Eğer Şekil 2’
yi dik açılarla kesen bir kesit hayal edilirse, bunların
şerit şeklinde cevher zenginleşmeleri
olu
şturdukları görülebilir. Daralma ve genişleme yapılarının nasıl oluştuğu Şekil 3’de
gösterilmi
ştir. Kayaçlardaki ilksel kırılma, kayaçların fiziksel değişimlerindeki değişikliklere
göre kayacı keserlerken kırıkların durumunu de
ğiştirir. Kayaçtaki fiziksel özellikler ise
litolojideki de
ğişikliklerce yönetilirler. (Şekil 3 A) Normal fayı yaratan hareket meydana
geldi
ğinde, daha az dik olarak dalan kesimler temas yüzeyleri oluşturacak şekilde birbirine
kar
şı dayanır ve boşluklar (açılma zonları) daha dik eğimli kesimlerde oluşurlar. Eğer
Kalın geçirimsiz
ş
eyl
Kireçta
ş
ı
Ş
eyl
Kireçta
ş
ı
Ş
eyl
Kumta
ş
ı
Tavan
Taban
Şekil 2 : Bir normal fayı işgal eden normal ve “Daralma-şişme” yapıları. Bu yapılar
cevher zenginle
şmelerine yol açan yerlerdir. Geçirgen olmayan bir örtü altındaki “düz”
geli
şimi de gösterilmiştir.