Microsoft Word Materiallar Full

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

16 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

NANO SiO

2

 BİRLƏŞMƏSİNİN AŞAĞI TEZLİKLƏRDƏ ELEKTRİK 

KEÇİRİCİLİYİNİN TEMPERATUR ASILILIĞINA NEYTRON 

ŞÜALANMANIN TƏSİRİ 

 

Elçin HÜSEYNOV 

AMEA - nın  Radiasiya Problemləri İnstitutu 

[e-mail], [e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Təcrübədə istifadə olunan nanomaterialın xüsusi səth sahəsinin 160m

2

/q, ölçülərinin 20nm və  təmizliyinin 99,5% 

olduğu öncəki tədqiqatlardan məlumdur və istifadə olunan nümunənin bəzi parametrləri öyrənilmişdir [1-3]. Təqdim olunan 

işdə nümunələr Sloveniyanın Lyublyana şəhərində Jozef Stefan İnstitutunun “Reaktor Mərkəzində” TRIGA Mark II yüngül 

su (light water pool type reactor) tipli tədqiqat reaktorunda mərkəzi (kanal A1) kanalda 2x10

13

 n/sm

2

san sel sıxlığına 

malik[4,5] neytron seli ilə tam güc rejmində (250kVt) şüalandırılmışdır. 

Nano SiO

2

 birləşməsi Jozef Stefan İnstitutunun “Nazik təbəqələr və səthlər fizikası” lobaratoriyasında xüsusi şəraitdə 

7kN/sm

2

  təzyiqdə  sıxılaraq hündürlüyü 550 μm və diametri 5.5mm olan tabletka formasında hazırlanaraq reaktorun 

kanallarına uyğun alüminium konteynerdə yerləşdirildi. Hazırlanmış sınaq nümunəsi ilk olaraq beş dəqiqə süalandırıldı və 

aktivlik analizləri aparıldı. Sonra digər 8 nümunə 4 qrupa ayrıldı və 5, 10, 15, 20 saat kimi müxtəlif müddətlərdə, hər biri 

ayrı – ayrılıqda kəsilməz olaraq sel sıxlığının 2x10

13

 n/sm

2

san qiymətində mərkəzi kanalında (Kanal A1) tam güc (250kVt) 

rejmində  şüalandırıldı.  İlkin və  şüalanmadan sonra nümunələrin səthinə xüsusi şəraitdə gümüş kontaktlar vuruldu və 

kontaktların təmizliyi mikroskop altında yoxlandı. Sonra platin altlıq və üstlükdən istifadə edilərək nümunələrin elektrik 

keçiriciliyi Jozef Stefan İnstitutunun “Keramika Elektronikası K5” lobaratoriyasında “Novocontrol Alpha High Resolution 

Dielectric Analyzer” cihazında dəyişən sahə üçün (~0,5V) temperaturun 100 – 400 K intervalında ölçülmüşdür. Ölçmələr 

zamanı temperaturun hər hansı dərəcədə saxlanma dəqiqliyi 0,001K kimi olmuşdur və bu dəqiqlik körpü metodu ilə əldə 

edilmişdir. Təcrübələrdən birbaşa nümunələrin müqaviməti ölçülmüşdür və buradan nümunələrin məlum parametrləri 

nəzərə alınaraq elektrik keçiricilikləri hesablanmışdır. Hesablanmış qiymətlərə uyğun alınan bütün nəticələr “OriginPro 9.0” 

proqramında qrafik olaraq təsvir edilmişdir. 

Ölçmələr zamanı nümunələrin elektrik keçiriciliyinin temperatur asılılıqları müxtəlif tezliklərin sabit qiymətlərində 

nəzərdən keçirilmişdir. Təcrübələr tezliyin 0,09 – 2260000 Hs aralığında 90 müxtəlif sabit qiymətlərində aparılmışdır və 

ölçmələr zamanı  məlum olmuşdur ki, tezliyin müxtəlif qiymətlərində keçiriciliyin temperatur asılılığı  fərqlidir. Tezlik 

aralığının geniş olduğunu və sabit qiymətlərin çoxluğunu nəzərə alaraq biz burada bu tezlik aralıqlarını şərti olaraq üç qrupa 

ayırmışıq. Birinci qrupu şərti olaraq aşağı tezliklər (0,09 – 10 Hs) oblastı, ikinci qrupu orta tezliklər (100 – 45000 Hs) 

oblastı  və üçüncü qrupu yüksək tezliklər (200000 – 2260000 Hs) oblastına ayırmaq olar. Biz burada sadəcə  aşağı tezlik 

oblastında elektrik keçiriciliyinin temperatur asılılıqlarını nəzərdən keçirəcəyik (Şəkil).  

 

Şəkil. Aşağı tezlik oblastında müxtəlif tezliklərdə elektrik keçiriciliyinin temperatur asılılıqları 

Şəkillərdən göründüyü kimi ilkin nümunənin (control sample) elektrik keçiriciliyi temperaturun demək olar ki, xətti 

artan funksiyasıdır. Lakin müxtəlif müddətlərdə neytron şüalanmaya məruz qalmış nümunələrin elektrik keçiriciliyi 

---

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

17 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

temperaturdan xətti asılı deyil. Temperaturun 100 – 330 K qiymətləri aralığında keçiriciliy temperaturdan düz mütənasib 

olaraq artsa da, temperaturun təqribən 330 K qiymətindən başlayaraq keçiricilik demək olar ki dəyişmir. Bütün hallarda 

şüalanma müddətinin artması ilə keçiricilik artır və bu fərq temperaturun 200 – 350 K aralığında daha kəskin hal alır. Bunu 

isə şüalanma müddətinin artması ilə nümunələrdə yaranan və şüalanma müddətindən düz mütənasib asılı olaraq artan yeni 

yükdaşıyıcılarla izah etmək olar.  

Ədəbiyyat 

1.  E.M.Huseynov, A.A.Garibov, R.N.Mehdiyeva “Calculation of the specific surface area of SiO

2

 nanopowder and getting nano-SiO

2

-

H

2

O systems” Azerbaijan Journal of Physics ISSN 1028-8546, Volume XIX, Number 1, p. 10-14, Azerbaijan 2013 

2.  E.M. Huseynov, A.A.Garibov, R.N.Mehdiyeva, “Synthesis methods of nano SiO

2

 powder” Transactions of National Academy of 

Sciences of Azerbaijan, Series of Physics – Mathematical and Technical Sciences, Physics and Astronomy, ISSN 0002-3108 Vol. 

XXXII N5, p 83-88/152, Azerbaijan 2012 

3.  E.M.Huseynov, N.A.Novruzov “DTA and TG analysis of nano SiO

2

 - H

2

O systems” New Challenges in the European Area: Young 

Scientist’s 1st International Baku Forum p. 150-151, Azerbaijan 2013  

4.  Luka Snoj, Gasper Zerovnik, AndrejTrkov “Computational analysis of irradiation facilities at the JSI TRIGA reactor”, Applied 

Radiation and Isotopes, 70, 483–488,Jozef Stefan Institute, Slovenia (2012) 

5.  Luka Snoj, Matjaz Ravnik “Calculation of power density with MCNP in TRIGA reactor”. In: Proceedings of the International 

Conference Nuclear Energy for New Europe 2006, Portoroz, Slovenia, Paper no. 102. Slovenia, (2006) 

 

 

 

 

Eu NADIR TORPAQ ELEMENTİ İLƏ AKTİVLƏŞDİRİLMİŞ Ca(Al

x

Ga

1-

x

)

2

S

4

BİRLƏŞMƏLƏRİNİN SİNTEZİ VƏ LÜMİNESSENSİYA XASSƏLƏRİ 

 

Elşən ƏSƏDOV 

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Fizika İnstitutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Nadir torpaq elementləri ilə aktivləşdirilmiş, ümumi formulu II-III

2

-VI

4

olan CaGa

2

S

4

 birləşməsinin lüminessensiya 

xassələri bü günə kimi kifayət qədər öyrənilmişdir[1-2]. Məlumdur ki, bu birləşmələr yüksək effektivli lüminessent material 

kimi müxtəlif məqsədlər üçün istifadə oluna bilər. Son zamanlarda bu tip birləşmələrə  əlavə kationun daxil olunması ilə 

daha effektiv lüminoforların alınması aktualdır. 

Bu işdə ümumi formulu II-III

2

-VI

4

olan CaGa

2

S

4

 birləşməsində Ga elemntinin qismən Al elementi ilə  əvəz 

olunmasından alınan bərk məhlulların luminessensiya xassələri araşdırılmışdır. Al elementinin CaGa

2

S

4

 matrisasına  əvəz 

olunma ilə daxil olması nümumnədə effektivliyi daha da artırır vəalınmış  Ca(Al

x

Ga

1-x

)

2

S

4

 birləşmələrində x-dən asılı olaraq 

lüminessensiya intensivliyinin maksimumunu dəyişdirmək, yəni işığı idarə etmək mümkündür. 

Nümunələrin sintezi üçün CaS, Al

2

S

3

 və Ga

2

S

3

 ikiqat birləşmlərindən istifadə olunmuşdur. Bu ikiqat birləşmələrdən 

Al

2

S

3

 və Ga

2

S

3

 bərk cisim reaksiyası ilə alınır. 

2Al + 3S 

 

 Al

2

S

3

 

2Ga + 3S 

 

 Ga

2

S

3

 

CaS birləşməsi isə CaCO

3

 birləşməsinin H

2

S mühitində parçalanması yolu ilə alınır. Bu reaksiya 900

0

S temperaturda və 20 

saatlıq prosesin nəticəsindən alınır:   

CaCO

3

+H

2

S

 

CaS+H

2

O+CO

2

 

Ca(Al

x

Ga

1-x

)

2

S

4

birləşmələri, alınmış ikiqat birləşmələrin stexiometrik qarışığından kvars ampulada və vakuumda (10

-4

 mm. 

civə süt.) bərk cisim reaksiyası ilə alınır.  

CaS + x(Al

2

S

3

) + (1-x)(Ga

2

S

3

) 

 

Ca(Al

x

Ga

1-x

)

2

S

4

 

Sintezprosesi 1100

0

S temperaturda 1 saataparılırvəikincimərhələdəalınmışnümunələr 800

0

S temperaturda 4 saatgözlədilir. 

Alınannümunələrinfotolüminessensiya (FL) vəfotolüminessesniyanınhəyəcanlanmaspektrlərinəotaqtemperaturunda 

Perkin Elmer LS-55 spektrometrindəbaxılmışdır. CaGa

2

S

4

;Eu birləşməsinin FL spektrininmaksimumu 560 nm-əuyğundur 

[3].Al elementinindaxilolmasıisəonugöstərmişdirki, lüminessesniyanınintensivliyidaha da yüksəlirvəspektrinmaksimumu Al 

konstentrasiyasınınartmasıiləqısadalğatərəfəsürüşür. 

 

---