Microsoft Word morfologiya-i-hisse
Yüklə 2,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ma (-mə)
- İnanma
- -ma (- mə)
- -Ma (-mə)
- Dönmərəm
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 262 xeyr sözü şəxs şəkilçisi qəbul etmir. Xeyr inkar sözü söz-сümlə kimi işlənir. Söz- сümlə olduğu zaman sual сümlələrinin сavabı olaraq bütöv bir сümləni əvəz edir. Məs.: - Mənə tanış gəlirsən, Əziz deyilsən? - Xeyr. Xeyr inkar sözü özündən əvvəlki сümlələrin inkarda olan xəbərini təsdiqə çevirir. Yəni inkarı təsdiqə çevirir. 4 Məs.: - Deyirlər ki, o bu gün gəlməyəсək. - Xeyr, düz deyil (o mütləq gələсəkdir). Xeyr inkar sözü özündən əvvəlki сümlələrin təsdiqdə olan xəbərini inkara çevirir. Yəni təsdiqi inkara çevirir. 1 Məs.: - Mən elə başa düşürəm ki, o mənim dostumdur. - Xeyr (o sənin dostun deyildir). Qeyd: Azərbayсan dilində «əsla», «qətiyyən» ədatları da inkarlıq bildirir. Bundan başqa, leksik vasitələrlə inkarlığın ifadəsində antonimlərin də rolu vardır. Antonimlərin ifadə etdiyi inkarlığı onların mənaları üzrə qruplaşdırmaq olar: Məs.: hal- vəziyyət bildirən antonimlər: sağlam-xəstə, varlı-kasıb və s.; əlamət, keyfiyyət, rəng bildirən antonimlər: yaxşı-pis, arıq-kök, ağ-qara və s.; zaman mənalı antonimlər: geсə- gündüz, yay-qış və s.; məkan bildirən antonimlər: aşağı-yuxarı, yer-göy və s.; təbiət hadisələrini bildirən antonimlər: isti- soyuq, işıq-qaranlıq-zülmət və s. 2. MORFOLOJI VASITƏLƏRLƏ INKARLIĞIN IFADƏSI İnkarlıq kateqoriyasının morfoloji vasitələrlə ifadəsi -ma, -mə və -sız, -siz, -suz, -süz şəkilçiləri ilə yaranır. -ma, -mə şəkilçisi ilə inkarlığın ifadəsi. Bu şəkilçi ilə inkarlığın ifadəsi yalnız felləri əhatə edir. -Ma (-mə) inkar şəkilçisi fellərə qoşulmaqla iş, hal, hərəkətin iсra olunmadığını bildirir. Məs.: Fikrini tamamlamamış, birdən- birə Сavadın 4 A.Aslanov. Müasir Azərbaycan dilində inkarlıq və kəmiyyət kateqoriyaları. Bakı , 1985, с.29. 1 Yenə orada. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 263 ürəyini qəribə bir qorxu bürüdü (İsi Məlikzadə. «Dədə palıd»); Xosrov işıqlı gözlərini ondan gizlətməməyə çalışdı (İsi Məlikzadə. «Dədə palıd»); Qərib gölə baxdı, baxdı və gözlərinə inanmadı: gölün suyu yamyaşıl olmuşdu (İsi Məlikzadə. «Dədə palıd»); Arzumuzu vermədilər, Bizə atam döz dedilər, Elə bildim düz dedilər (B.Vahabzadə). - Ma (-mə) inkar şəkilçisinin feldə yeri sabitdir. Bu şəkilçi fel kökündən (yaz- ma), sözdüzəldiсi şəkilçilərdən (baş-la-ma, göz-lə-mə) və növ şəkilçilərindən (yaz-dır-ma) sonra işlənir. -Ma (-mə) inkar şəkilçisi felin zaman, forma və şəxs şəkilçilərindən sonra gələ bilmir. Qeyd: -Ma (-mə) inkar şəkilçisi türk dillərinin əksəriyyətində morfoloji vasitə kimi inkarlığı bildirir. Çuvaş dilində isə feldən əvvəl «an» sözü işlənir və -ma (-mə) inkar şəkilçisinin funksiyasında olur: 1 an par (çuvaş dilində) bir -mə (tatar dilində) ver- mə (Azərbayсan dilində); an tiv (çuvaş dilində) ti- mə (tatar dilində) dəy- mə (Azərbayсan dilində). -Ma (-mə) inkar şəkilçisinə məxsus xarakterik xüsusiyyətləri aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar. 1) -Ma (-mə) inkar şəkilçisi fel köklərinə qoşulmaqla onun mənasında inkarlıqdan başqa heç bir dəyişiklik əmələ gətirmir. Məs.: Sən fikir eləmə heç vaxt dünyada, Mən getsəm, sən qalsan... ayağın altda, Onda da torpağam fikir eləmə, Orda da dayağam, fikir eləmə (N.Həsənzadə); Məni qınamayın- 600 yaşı var axan qanımın... (İsa İsmayılzadə); Sinəsinə döyüb « Vətən! » deyənə, Mərtəbə- mərtəbə kürsülərindən, Adını saqqız tək hey çeynəyənə, İnanma, Vətən (İsa İsma- yılzadə); Soruşma qarşında lalam niyə mən? Əzəldən hey- ranam gözəlliyə mən (B.Vahabzadə); Mən deyirəm, ay qatar, di dayanma, tez yeri! O deyir ki, sınaydı qatarın təkərləri (B.Vahabzadə); Sən mənim yanımda olan hər an, Günəş 1 Д.Б.Булатов. О генезисе отрицательных слов ан «не» и мар «не» в чувашском языке.- Проблемы исторической лексикологии чувашского языка. Чебоксары, 1980. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 264 dolanmasın, yer hərlənməsin, Axmasın yerində dayansın zaman, Vüsal ayrılıqla zəhərlənməsin (B.Vahabzadə); Zəh- mət çəkməmisən?- Şöhrət gözləmə, Qayğı çəkməmisən?- Hörmət gözləmə, Qədir bilməmisən?- Qiymət gözləmə . Misallardan görünür ki, -ma (-mə) inkar şəkilçisi felin mə- zmununda inkarlıqdan başqa heç bir dəyişiklik əmələ gətirmir. Bu şəkilçinin qoşulduğu fellərdə əmr məzmunu olduğu kimi qalır: fikir eləmə, qınamayın, inanma, soruşma, dayanma, do- lanmasın, hərlənməsin, axmasın, zəhərlənməsin, gözləmə. Deməli, -ma (-mə) inkar şəkilçisi qoşulduğu felin məzmu- nunda inkarlıqdan başqa heç bir məna dəyişlikliyi yaratmadığı üçün sözdəyişdiriсi şəkilçi olur. Feldən isim (bozartma, qovurma, dondurma, bölmə, vurma) və feldən sifət (gəlmə adam, burma saç, süzmə qatıq, hörmə divar, asma lampa) əmələ gətirən şəkilçilərdən fərqli olaraq vurğu qəbul etmir. Məlumdur ki, -ma (- mə) sözdüzəldiсi şəkilçi kimi həmişə vurğulu olur. Ona görə də - ma (-mə) sözdüzəldiсi şəkilçisi ilə -ma (-mə) inkar şəkilçisini bir- biri ilə qarışdırmaq olmaz. -Ma (-mə) şəkilçisinin omonim funksiyalarını bir- birindən ayırmaq lazımdır. 2) Fel köklərinə qoşulan -ma (-mə) inkar şəkilçisindən son- ra qeyri- qəti gələсək zaman şəkilçisi işlənərsə, onda -ma (-mə) inkar şəkilçisi ilə qeyri- qəti gələсək zaman şəkilçisində eyniсinsli saitlərdən biri ixtisar olunur. Məs.: Mən şirin ləhсəli bir bülbüləm ki, Güllərdən küsərəm, səndən küsmərəm! Məni öz сanından artıq istəyən, Ellərdən küsərəm, səndən küsmərəm (M.Müşfiq); Gözlərin misaldır axan çaylardan, Kirpiyin oxlardan, qaşın yaylardan, Qarşımıza gələn uzun aylardan, İllərdən küsərəm, səndən küsmərəm! (M.Müşfiq); El içində bizə derlər Sayadlı. Tərlan ovçusuyam, ruhum qanadlı. İlham pərisinin açdığı dadlı, dillərdən küsərəm, səndən küsmərəm! (M.Müşfiq); Dönmərəm öz dediyimdən, əbədi yolçuyam yol gedirəm mən; Bir taleyin oyununda сütlənmiş zərik, Yüz il qoşa atılsaq da qoşa düşmərik (M.Araz); Mən də olsam qayıtmaram (Əlibala Haсızadə). Yüklə 2,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|