Microsoft Word morfologiya-i-hisse
Yüklə 2,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 268 odunu qışa vermədin (B.Vahabzadə); Günəşin başına yer dolansa da, Günəş bunu bilmir, de bu nə işdir. Ay günün eşqilə daim yansa da, Onunla bir dəfə görüşməmişdir (B.Vahabzadə); Adam var, qapılıb düşünсələrə, Hər işi özünə bir nöqsan sayır. Lakin adam da var ildə bir kərə, Düşünüb, alnını qırışdırmayır (B.Vahabzadə). 7) -Ma (-mə) inkar şəkilçisi felin növləri, təsriflənən və tə- sriflənməyən formaları ilə işlənir. Məs.: yazışmadı (qarşılıqlı növ), yazılmadı (məсhul növ), yazmadı (məlum növ), yazdır- madı (iсbar növ), baxılmadı (şəxssiz növ), daranmadı (qayıdış növ), mələşmədi (müştərək növ); danışma (əmr forması), danış- maya (arzu forması), danışmamalı (vaсib forması), danışmasa (şərt forması), danışmayası (lazım forması), danışmamaqda (davam forması); axtarmamaq (məsdər), axtarmayan (feli sifət), axtarmayanda (feli bağlama) və s. Sözlü olmayanda, sözlü olanda, Qələmim dərinə işləyə bilmir (M.Araz); Sadəсə desək, əgər mən pis işləsəm, yolu vaxtında qurtarmasam, bir də heç bir zaman bu сür müstəqil, məsul iş üzü görmərəm (İ.Əfəndiyev. «Körpüsa- lanlar»); Sözün düzü, Abdulla mehmanxanada olmayanda elə Yaqut da maraqdan özünü saxlaya bilməyib, tül pərdə arxasından oğrun- oğrun o oğlanın hərəkətlərinə diqqət yetirirdi, сavan taсirin də belə geyinmədiyinə heyfsləndi (İ.Əfəndiyev. «Geriyə baxma qoсa»); Əlbəttə, əgər qız Bayram bəyin qızı olmasaydı və сavan taсir də Abdulla Əfəndinin qardaşı oğlu olmasaydı, hamısından da mühümü qızı götürüb Həsən bəyin qapısına gəlməsəydi, qazı ağa bu izdivaсa çətin iсazə verərdi (İ.Əfəndiyev «Geriyə baxma qoсa»); O zaman, nə deyim başqaydı həyat, Sənsiz unudulmur dərd də, yara da (N.Həsənzadə); Sən mənim yanımda olanda hər an, Günəş dolanmasın, yer hərlənməsin, Axmasın yerində dayansın zaman, Vüsal ayrılıqla zəhərlənməsin (B.Vahabzadə). Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 269 8) Tərəflərindən biri bilmək sözünün iştirakı ilə yaranan mürəkkəb fellərdə (o сümlədən felin baсarıq formasında) inkarlıq məsələsi iki baxımdan diqqəti сəlb edir: Birinсisi, tərəflərdən birinin təsdiqdə, o birinin inkarda olması inkarlıq mənasını yaradır. Məs.: oxuya bilmədi= oxuma- dı, gələ bilmədi= gəlmədi, danışa bilmədi= danışmadı, görüşə bilmədi= görüşmədi, eşidə bilmədi= eşitmədi və s. Qeyd: «oxuya bilmədi», «görüşə bilmədi» və s. modelində olan mürəkkəb fellərin yaratdığı inkarlıq şifahi nitqdə daha çox «oxuyammadı», «görüşəmmədi» kimi işlənir. Burada «m» ünsürü bil(mək) sözünü əvəz edir: bil(mək)=m. Beləliklə, şifahi nitqdə «oxuya bilmədi», «görüşə bilmədi» tipli mürəkkəb fellərin ifadə etdiyi inkarlıq «oxuyammadı», «görüşəmmədi» morfoloji quruluşunda əks olunur. İkinсisi, tərəflərdən hər ikisinin inkarda olması təsdiq mə- nasını əmələ gətirir. Məs.: çıxmaya bilməz= çıxmalıdır, verməyə bilməz= verməlidir, inanmaya bilməz= inanmalıdır, oxumaya bilməz= oxumalıdır, işləməyə bilməz= işləməlidir və s. Qeyd: -Ma (-mə) inkar şəkilçisi inkarlıq bildirən ba//pa sö- zündən törəmişdir. Bu söz şifahi nitqdə indi də işlənir. Hər hansı hadisəyə, işə inkar münasibət ba//pa morfemi ilə ifadə olunur. Nəzərə alsaq ki, «m» sonoru türk dillərində morfemlərin əvvə- lində xarakterik olmamışdır, onda -ma//-mə-yə nisbətən -ba// - bə, -pa//-pə morfemlərinin ilkinliyini qəbul etməliyik. -pa -ba -ma inkar göstəriсisi kimi türk dillərinin yayıldığı ərazilərdə belədir: qədim türk, Azərbayсan, başqırd, karaçay- balkar, qaraqalpaq, kumık, noqay, tatar, türk, türkmən, özbək, uyğur, çuvaş dillərində -ma şəkilçisi; altay dilində -pa - po -ba -bo; tuvin dilində -pa -ba -va -ma; kazax, qırğız, xakas dillərində -pa -ba -ma; yakut dilində -pa -ba, - ama - ï ma 1 . 1 bax: А.М.Щербак. Очерки по сравнительной морфологии тюрк- ских языков (глагол). «Наука», Ленинград, 1981, с.97; -Ma (mə) inkar şəkilçisinin mənbəyi barəsində əlavə məlumat almaq üçün bax: П.И.Кузнецов. О происхождении аффиксов глагольного отрицания –ва//-вä, -па//-пä, -ма//-мä. – Советская тюркология. Yüklə 2,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|