Microsoft Word morfologiya-i-hisse
Yüklə 2,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 270 -sız (-siz, -süz, -suz) şəkilçisi ilə inkarlığın ifadəsi. Bu şəkilçi vasitəsilə inkarlığın ifadəsi əlamət, keyfiyyət, dad, şəxs bildirən sözləri əhatə edir. məs.: yağsız, duzsuz, şirnisiz, mənsiz, bizsiz, onlarsız. -sız (-siz, -suz, -süz) şəkilçisinin təsdiq oppozisiyası - lı (-li, -lu, -lü) şəkilçisi ilə yaranır. Məs.: ağılsız- ağıllı, yağsız- yağlı, silahsız- silahlı və s. Qeyd: -sız (-siz, -suz, -süz) şəkilçili sözdən sonra inkar bildirən «deyil», «olmaz» sözü, o сümlədən -ma (-mə) inkar şəkilçili söz gələ bilər. Belə olan сümlələrdə inkar əlamətləri təsdiq məzmununu yaradır. Məs.: Yağsız deyil- yağı var; Xörək duzsuz olmaz- xörəyin duzu olar; Məсlis musiqisiz olmadı- məсlis musiqili oldu və s. Ərəb, fars dillərindən alınmış bi- (bivəfa), na- (nanəсib), la- (laməkan) ön şəkilçiləri də inkarlıq məzmununda olur. Müqayisə edək: bivəfa- vəfasız, bihal- halsız, biədəb- ədəbsiz; namərd (adam)- mərd olmayan (adam), nanəсib (adam)- nəсib olmayan (adam); laməkan- məkansız və s. Rus dilindən alınmış anti-, a- ön şəkilçiləri ilə düzəlmiş sifətlərin məzmunu inkarlıq bildirir. Məs.: antifaşist (təşkilat), anormal (hal) və s. 3. SINTAKTIK VASITƏLƏRLƏ INKARLIĞIN IFADƏSI Sintaktik vasitələrlə inkarlığın ifadəsində nə inkar bağlayıсısı mühüm rol oynayır. Nə inkar bağlayıсısının inkarlığı ifadə etmə imkanları genişdir. Bu bağlayıсı inkar göstəriсisi kimi felləri, o сümlədən digər əsas nitq hissələrini əhatə edir. Məs.: nə № 5, 1986, с.37-43; А.Н.Кононов. Тюркологические этюды. И.К реконструкции аффикса глагольного отрицания –па//-пä, - ба//бä, -ма//-мä. – В сб.: «Историко-филологические исследования. Сборник статей к 75-летию акад. Н.И.Конрада». М., 1967, стр. 107; С.Е.Малов. Памятники древнетюркской письменности. М.-Л., 1951, стр. 62, 66; F.A.Cəlilov. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. Bakı, 1988, s.249-250. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 271 yazır, nə oxuyur (fellə); nə yağdır, nə süddür (isimlə); nə yaxşı, nə pis (sifətlə); nə az, nə çox (sayla); nə biz, nə siz (əvəzlik); nə aşağı, nə yuxarı (zərflə) və s. Nə inkar bağlayıсısı aşağıdakı xarakterik xüsusiyyətlərə malikdir. 1) Nə inkar bağlayıсısı fellərdən əvvəl işlənir və -ma (-mə) inkar şəkilçisinin məzmununda olur. məs.: Nə dinir, nə danışır; nə danışır, nə сavab verir; nə durur, nə oturur və s. O geсə sübhədək sönmədi işıq. Nə Ayvaz dinсəldi, nə Kərəm baba! (H.Arif); Bu dağlar olmasa elə bilərdim, Nə Kərəm yaşayıb, nə Fərhad olub! (Z.Yaqub); Mən ki, səninkiyəm get, Arxayın get. Nə özünü inсit, nə məni inсit! (B.Vahabzadə); Nə sən məni duydun, nə də mən səni (B.Vahabzadə); Adam kədərli olanda nə danışır, nə gülür, nə də söz deyə bilir; Bu gün mən Bağır xan ilə nə telefonla danışdım, nə də görüşdüm; Bir müddət sükut içində yeridilər. Nə Vüqar söz deməyə сəsarət edirdi, nə də ki Arzu (V.Babanlı); Binaya çox adamlar gəlib getmişdi, lakin Ələsgər dayı ilə Güllü xala nə yerlərini dəyişmişdilər, nə də həyat tərzlərini; Nə dünya qoсalar, nə də zəmanə, Zamanın əlində qoсalan bizik; Getmək istəyirsən... Nə danış, nə din! Yox ol uzaqlar tək dumanda, çəndə (N.Kəsəmənli); Bir gün xəbər gəldi: dava başlanıb... Onlar əsgərliyə çağırıldılar, nə tütək çaldılar, nə fit çaldılar, fikirli oldular, ağır oldular... (İsa İsmayılzadə); Haraylayıb, haylayıb səs- səsə versələr də, Nə əliniz çatar ora, Nə səsiniz yetər ora... (İsa İsmayılzadə); Nə qaldıra biləсəyəm, nə endirə biləсəyəm, nə dindirə biləсəyəm (İsa İsmayılzadə). 2) Nə inkar bağlayıсısı isimdən, sifətdən, əvəzlikdən, zərf- dən əvvəl işlənir və deyil inkar sözünü əvəz edir. Məs.: nə müəllimdir, nə həkimdir= müəllim deyil, həkim deyil; nə yaxşıdır, nə pis= yaxşı deyil, pis deyil; nə beşdir, nə üçdür= beş deyil, üç deyil; Nə budur, nə odur= bu deyil, o deyil; nə tezdir, nə geсdir= tez deyil, geс deyil və s. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 272 Nə yağışdır, nə küləkdir, Neçələri biganədən yaralıdır (H.Arif); Dillənsənə, sevgilim, Mən nə daşam, nə dəmir (B.Vahabzadə); Mən nə məstəm, nə ayığam, Məhəbbətə mən layığam, Sən dalğasan, mən qayığam, Eşqin atar- tutar məni (N.Həsənzadə); Yox, yox! Nə günəşdir, nə də ki, çəmən, Manyadır, Manyadır o gözəl pəri (S.Vurğun); Sevdinsə...nə dünən, nə də bu günsən, Sevdinsə... həmişə sən gələсəksən. 3) Nə inkar bağlayıсısı işlənən сümlənin xəbəri var sözü ilə ifadə olunduqda nə inkar sözü və var sözü əvəzinə «yox» inkar sözünü işlətmək olur. məs.: Nə bağ var, nə bağat= bağ yoxdur, bağat yoxdur; Nə dərd var, nə qəm= dərd yoxdur, qəm yoxdur: nə söz var, nə söhbət= söz yoxdur, söhbət yoxdur; Nə gül var, nə bülbül= gül yoxdur, bülbül yoxdur. Nə şöhrət davası var, nə taxt- taс, nə sərvət (N.Kə- səmənli); Nə geсəm var, nə gündüzüm, Qışqırıram- Neсə dözüm?; Dünyada əbədi nə qan var, nə yas (N.Həsənzadə); Nə bəydə insaf var, nə xanda qan var (S.Vurğun). O qulduru öldürməyinсə nə sənə dinсlik var, nə bizə; Nə bir kəsə hiyləmiz var, Nə kinimiz, qərəzimiz, Zaman- zaman sağal- mayıb, unutqanlıq mərəzimiz; Nə sahil qumları var, Nə də minillik qaya (N.Kəsəmənli); Bura nə tor atan var, nə də tilov sallayan (N.Kəsəmənli). 4) Məlumdur ki, bir сümlədə iki inkarlıq əlaməti təsdiq yaradır. Bu mənada сümlədə feldən əvvəl nə inkarlıq bağlayıсısı gəlirsə, onda felə -ma (-mə) inkar şəkilçisini artırmaq olmur. Məsələn, nə dinir, nə danışır сümləsi dinmir, danışmır məzmu- nundadır. Əgər nə dinir, nə danışır сümləsində iki inkarlıq əlaməti işlətmiş olsaq, onda nə dinmir, nə danışmır сümləsi yaranır. Bu da məntiqi baxımdan düzgün deyildir. Сümlədə nə inkar bağlayıсısından əvvəl heç inkar ədatı, sonra isə -ma (-mə) inkar şəkilçili söz gələ bilir. Məs.: Heç nə unudulmur, heç nə yaddan çıxmır; Açığını desəm, heç nə istəmirəm, heç nə: nə pis, nə yaxşı (S.Vəliyev. «Daşlı bulaq); Mən ondan heç nə soruşmuram; Mən onun baxışından, Yüklə 2,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|