2
Sultan Hüseyn Bayqara * Divan
TürkSOY kitabxanasÕ seriyasÕ: 9
AMEA Folklor ønstitutu Elmi ùurasÕnÕn qԥrarÕ ilԥ çap olunur
Azԥrbaycancaya uy÷unlaúdÕran
vԥ ön sözün müԥllifi:
Ramiz ԤSKԤR
Redaktoru:
Prof. Dr. Rafael HÜSEYNOV
Sponsoru
:
Dr. Ayla ԤSKԤR (øzmir, Türkiyԥ)
Naúiri:
Dos. Dr. Rafiq BABAYEV
Sultan Hüseyn Bayqara. Divan. BakÕ, MBM, 2011,
248 s.
Kitabda böyük türk hökmdarÕ vԥ dövlԥt xadimi, ümumtürk ԥdԥ-
biyyatÕnÕn görkԥmli nümayԥndԥsi Sultan Hüseyn BayqaranÕÕn divanÕna
daxil olan qԥzԥl, tԥxmis, müxԥmmԥs, rübai vԥ qitԥlԥri toplanmÕú,
“Risalԥ” adlÕ ԥsԥri verilmiúdÕr. Kitab 31 mart - 4 aprel 2009-cu ildԥ
østanbulda TürkSOY tԥrԥfindԥn tԥúkil olunan «Türk Lԥhcԥlԥri ArasÕnda
Uy÷unlaúdÕrma ÇalÕúmalarÕnÕn Bugünkü Durumu vԥ QarúÕlaúÕlan Prob-
lemlԥr» mövzusunda Beynԥlxalq simpoziumun tövsiyԥlԥrinԥ vԥ yekun
bԥyannamԥsinԥ uy÷un olaraq nԥúr edilir.
øSBN: 978-9952-29-043-4
© Sultan Hüseyn Bayqara
MBM
Ramiz Ԥskԥr
3
Sultan Hüseyn Bayqara * Divan
QILINC VԤ QԤLԤM SULTANI HÜSEYN BAYQARA
1405-ci ildԥ Ԥmir Teymurun vԥfatÕ nԥticԥsindԥ nԥhԥng bir imperiya
da÷ÕlÕr. Teymurun övladlarÕna miras olaraq Mavԥraünnԥhrlԥ Xorasan
çatÕr. Bu yerlԥrdԥ úahzadԥlԥr arasÕnda úiddԥtli mübarizԥ, taxt qov÷alarÕ
baúlayÕr. Nԥhayԥt, ùahrux 1409-cu ildԥ taxta çÕxma÷a nail olur. O, Xora-
sanÕ özünԥ alaraq, Mavԥraünnԥhri o÷lu Ulu÷bԥyԥ verir.
1447-ci ilin martÕnda ùahruxun vԥfat etmԥsilԥ hakimiyyԥt Ulu÷bԥyin
ԥlinԥ keçir. Elm sahԥsindԥ bԥúԥriyyԥtin ԥn böyük zԥkalarÕndan
biri olan
Ulu÷bԥy dövlԥtin bütövülüyünü qoruya bilmir vԥ 1449-cu ildԥ öz o÷lu
Ԥbdüllԥtif tԥrԥfindԥn vԥhúicԥsinԥ qԥtlԥ yetirilir. Lakin ata qatili özü dԥ
yarÕm il sonra öldürülür vԥ onlarÕn paytaxtÕ Sԥmԥrqԥnd 1451-ci ildԥ
MiranúahÕn nԥvԥsi Sultan Ԥbu Sԥidin ԥlinԥ keçir.
Hԥmin dövrdԥ teymurilԥrin ikinci paytaxtÕ olan Heratda Baysunqu-
run o÷lu Sultan Mԥhԥmmԥd hökmranlÕq edir. Lakin o da taleyin mԥúum
cilvԥsi ilԥ yenԥ 1451-ci ildԥ qardaúÕ ԤbülqasÕm Babur tԥrԥfindԥn öldürü-
lür. Babur 1452-ci ildԥ Herat taxtÕna hakim olur. Tam bu sÕrada türk ta-
rixi sԥhnԥsinԥ Hüseyn Bayqara adlÕ yeni bir siyasi fiqur çÕxÕr. Bu, ԥliniz-
dԥki kitabÕn müԥllifi Sultan Hüseyn BayqaradÕr.
Lԥqԥbi Ԥbülqazi, tam adÕ Hüseyn bin Qiyasԥddin Mԥnsur
bin Bay-
qara olan Hüseyn Bayqara 1438-ci ildԥ Herat úԥhԥrindԥ dünyaya
gԥlmiúdir. Valideynlԥri tԥrԥfdԥn Ԥmir Teymur vԥ Çingiz xan soyuna
mԥnsub olan Hüseyn BayqaranÕn atasÕ Qiyasԥddin Mԥnsur beúinci
nԥsildԥn Ԥmir Teymurun nԥvԥsi, anasÕ Firuzԥ bԥyim isԥ Sultan
Hüseynin qÕzÕ, MiranúahÕn nԥvԥsidÕr. Hüseyn Bayqara 7 yaúÕna çatanda
atasÕ vԥfat edir vԥ o, 14 yaúÕna qԥdԥr Heratda anasÕnÕn yanÕnda
qalaraq
buradakÕ mԥúhur Dövlԥtabad sarayÕnda yaxúÕ tԥhsil vԥ tԥrbiyԥ alÕr. Sonra
anasÕnÕn mԥslԥhԥti ilԥ ԤbülqasÕm Baburun sarayÕnda xidmԥtԥ baúlayÕr.
ԤbülqasÕm Baburla Sultan Ԥbusԥid arasÕnda münasibԥtlԥrin
qԥrginliyi üzündԥn Hüseyn Bayqara saraydakÕ iúini buraxaraq 1454-cü
ildԥ Sԥmԥrqԥndԥ Ԥbu Sԥidin yanÕna gԥlir, lakin burada bir sui-qԥsdԥ
qarÕúdÕ÷Õ úübhԥsi ilԥ zindana salÕnÕr. Firuzԥ bԥyim Sԥmԥrqԥndԥ gԥlԥrԥk
o÷lunu zindandan xilas edir. Hüseyn Bayqara bu dԥfԥ Mԥrvԥ gedib Ԥbu
Sԥidin düúmԥni Muizԥddin Sԥncԥrin qullu÷una girir. Muizԥddin Sԥncԥr
onun bacarÕq vԥ qabiliyyԥtinÕ yüksԥk qiymԥtlԥndirir, hԥtta qÕzÕ Bikԥ
sultanÕ ona verir.
Zԥhirԥddin Mԥhԥmmԥd Babur öz “Baburnamԥ”sindԥ Hüseyn Bayqa-
ranÕ belԥ tԥsvir edir: “Çԥkik gözlü vԥ aslan boylu bir adamdÕ, belindԥn
aúa÷ÕsÕ incԥ idi... Xoúrԥngli qÕrmÕzÕ vԥ yaúÕl ipԥk paltar, qara quzu
4
Sultan Hüseyn Bayqara * Divan
dԥrisindԥn börk vԥ ya kalpak geyԥrdi. Bԥzԥn bayramlarda kiçik, sarÕ÷ÕnÕ
yamyastÕ vԥ sԥliqԥsiz úԥkildԥ üç dԥfԥ dolayaraq va÷ lԥlԥyi taxÕb
namaza
gedԥrdi... Mԥfasil xԥstԥliyi üzündԥn namaz qÕlmaz, oruc da tutmazdÕ...
ùücaԥtli vԥ cԥsur bir adam idi... Teymur bԥy nԥslindԥn Sultan Hüseyn
Mirzԥ qԥdԥr qÕlÕnc çalan heç kim mԥlum deyildir”.
1
1457-ci ildԥ ԤbülqasÕm Babur vԥfat edir. Hüseyn Bayqara bir teymuri
úahzadԥsi kimi Xorasan taxtÕna çÕxÕr. Ancaq Herat hökmdarÕ Ԥbu Sԥid 5 il
ԥvvԥl onun yanÕnda xidmԥtԥ baúlayan bir gԥncin qÕsa müddԥt ԥrzindԥ taxt-
tac sahibi olmasÕnÕ qԥbul edԥ bilmir, onun üzԥrinԥ ordu göndԥrir. Hüseyn
Bayqara bu ordunu, sonra Sԥid ibn Türkmԥnin, daha sonra isԥ 1461-ci ildԥ
Mahmud Mirzԥnin ordularÕnÕ yenԥrԥk Astarabad ԥyalԥtini hakimiyyԥti altÕ-
na alÕr, 1464-cü ildԥ XorasanÕ bütünlüklԥ ԥlԥ keçirir. Ԥbu Sԥid Mirzԥnin
1468-ci ildԥ Qaraba÷ yaxÕnlarÕnda A÷qoyunlu hökmdarÕ Uzun Hԥsԥnlԥ sa-
vaúda mԥ÷lubiyyԥti vԥ qÕsa bir müddԥt sonra ölmԥsi nԥticԥsindԥ 1469-cu
ilin martÕnda Herat taxtÕna çÕxÕr. Ancaq az keçmԥdԥn Ԥbu Sԥidin o÷lu Mԥ-
hԥmmԥd Mirzԥ HeratÕ ondan geri alÕr. Hüseyn Bayqara bu dԥfԥ 800 nԥfԥrlik
seçmԥ bir dԥstԥ ilԥ gecԥ qԥfildԥn Herata basqÕn edir. Mԥhԥmmԥd Mirzԥnin
sarayÕ ԥlԥ
keçirilir, özü isԥ öldürülür. Hԥmin il Xarԥzmi dԥ öz hakimiyyԥti
altÕna alan Sultan Hüseyn Bayraqa Mavԥraünnԥhrin, XorasanÕn vԥ HeratÕn
yeganԥ hakimi olur. Belԥliklԥ, onun torpaqlarÕ úԥrqdԥ Bԥlx, qԥrbdԥ Bistam
vԥ Dam÷an, úimalda Xarԥzm, cԥnubda Qԥndԥhar vԥ Sistan ԥtrafÕna qԥdԥr
uzanÕr. Hüseyn Bayqara bu böyük ölkԥdԥ 40 ilԥ yaxÕn sԥltԥnԥt sürür.
Zԥhirԥddin Mԥhԥmmԥd Baburun “Baburnamԥ” ԥsԥrindԥ verdiyi
mԥlumata görԥ, Hüseyn BayqaranÕn 14 o÷lu, 11 qÕzÕ olmuúdur. Bԥlx
valisi olan böyük o÷lu Bԥdiüzzaman Mirzԥ 1490-cÕ ildԥ atasÕna qarúÕ
üsyan edir. Hüseyn Bayqara bu üsyanÕ yatÕrsa da, ata-o÷ul arasÕndakÕ
gԥrginlik uzun illԥr sürür. Digԥr o÷ullarÕ Ԥbülmöhsün vԥ Müzԥffԥr
Hüseyn dԥ bir neçԥ dԥfԥ ona qarúÕ üsyan edirlԥr. 1500-cü ildԥn sonra
Türküstana hakim olan özbԥklԥr ùeybani xanÕn baúçÕlÕ÷Õ altÕnda Xarԥzm
dolaylarÕnda Ceyhunu aúaraq Herat üzԥrindԥ hücumlar edirlԥr. Hüseyn
Bayqara 1506-cÕ ildԥ güclü bir ordu ilԥ onlara qarúÕ sԥfԥrԥ çÕxÕr, yürüú
zamanÕ Baba-ølahi adlÕ yerԥ çatmamÕú may ayÕnÕn 4-dԥ 68 yaúÕnda ikԥn
ölür vԥ hԥlԥ sa÷lÕ÷Õnda özü üçün bir mԥdrԥsԥnin hԥyԥtindԥ inúa etdirdiyi
Qübbeyi-aliyyԥ türbԥsindԥ dԥfn olunur
2
.
Ulu Ԥmir Teymur soyunun son böyük hükmdarlarÕndan
biri olan Hü-
seyn Bayqara tarixԥ qÕlÕncÕ qԥlԥmindԥn kԥskin, qԥlԥmi qÕlÕncÕndan iti bir
1
Baburname. Ankara, 1985, s. 252-253. (Rԥúid Rԥhmԥti AratÕn tԥrcümԥsi).
2
Ȼɚɛɭɪ-ɧɚɦɟ. Ɍɚɲɤɟɧɬ, 1958, ɫɬɪ 212. (Mixail Salyenin tԥrcümԥsi).