Microsoft Word X. Tahire dissertasiya doc

 

56

sistemlər üçün bilik əhəmiyyəti olduğundan ədəbiyyatda  bəzən Ekspert Sistemləri  

“bilik əsaslı sistemlər” də adlandırırlar. 

Bilik növləri 

Bilik bir neçə istiqamətdən təsnif oluna bilər. 

Sadə nisbi bilik (Simple RelationalKnowledge) 

rsi Bilik (Inheritable Knowledge)  

Məntiqi olaraq alınan bilik (Inferential Knowledge) 

Prosedural bilik (Procedural Knowledge) 

Dekleratif bilik (Declerative Knowledge) 

Ekspert sistemlərin biliyin  ən ümumi təsnifatında 2 növ bilik ayırd edilir. 

Prosedural bilik ( fakt və proseslerin toplanması )   

Dekleratif  bilik ( faktların göstərilməsi )  

Dekleratif  üsulda  “nələr  bilinməli?”  sualının  cavabını  verərkən,  prosedürel 

üsulda  isə  “necə,  nə  şəkildə  meydana  gəlib?”  sualına  cavab  verilir. 

           Dekleratif    bilik  -  xüsusi  bir  problem  sahəsindəki  obyektlər,  hadisələr  və  

bunların  bir-birləriylə  əlaqələri  haqqındakı  faktları    təsvir  edir.  Dekleratif  üsul, 

məntiq  əsaslı  əlaqəli  yanaşmalara  söykənər.  Əlaqəli    modellər,  ağac  strukturlar, 

graflar  ya  da  semantik  şəbəkələrlə  ifadə  oluna  bilər.  Bu  bilik  Predikatlar 

məntiqini özundə saxlayır.  

Prosedürel  bilik  isə  təsvir  olunmuş  biliyin  necə  istifadə  edilməsi  ilə    bağlı 

bilikdir.  "Nəcür  edilməli?"  ya  da  "Nəcür  reallaşdırılmalı?"    sualına    cavab 

verir.  Bu,    qramatikal  ya  da  prosedürel  “rule-based”  sistemlər  şəklində  ifadə 

olunur. Bunlar, daha çox qarşılaşdığımız IF-THEN strukturudur. 

Biliyin qəbuledilmə dərəcələrinə görə isə üç qrupa bölmək mümkündür. 

Faktoloji bilik  

ntuitiv bilik (intuisiyaya əsaslanan bilik) 

Metabilik  

Faktoloji bilik 

---

 

57

Ə

laqədar olduğu sahənin bütün ekspertlərin tərəfindən qəbul edilən, hər hansı 

problem  sahəsindəki  anlayışları,  ilk  prinsipləri,  ümumi  qanunları  əhatə  edən 

bilikdir. 

ntiutiv bilik 

Ekspertlərin illərin təcrübəsiylə əldə etdiyi təcrübi biliklərdir. 

Metabilik 

Biliyin  quruluşuna, necə  təşkil  edildiyinə və nə  zaman  istifadə  ediləcəyi    ilə 

bağlı  bilikdir.  “Bilik    haqqında  bilik”      adlandıra  biləcəyimiz  bu  cür  bilik, 

problemin həlli üçün ümumi bir həll təmin edər. Bir ekspertdən əldə olunan bilik   

bəlkə də ən çətin bilik  növüdür. Ayrıca ekspertdən ekspertə də fərqlilik vardır 

Bilik  mühəndisi və bilik  mühəndisliyi 

Bilik    mühəndisliyi  -  müxtəlif  məmbələrdən  biliyi  yığıb,  bu  biliyi  istifadə 

edərək bilik bazası  yatarma prosesidir. Bilik , müxtəlif məmbələrdən toplana bilər. 

Ə

n əhəmiyyətli bilik  məmbəyi ekspertlərdir. Ayrıca  internet,  kitablarlar,  texniki 

məqalələr də əhəmiyyətli bilik mənbələridir. 

Bilik  mühəndisi  -  bütün  məmbələrdən  biliyi  yığıb,  bu  bilik  əsasında    bilik 

bazası    yaradan  adamdır.  Bilik  bazasının    yaradılmasında,  hal-hazırda  istifadə 

edilən ən əhəmiyyətli vasitələrdən biri verilənlər bazası sistemləridir.  

Bilik    mühəndisi    ekspert  sistemdə  iki  fərqli  vəzifə  daşıyır.  Birincisi  vəzifə, 

hər hansı bir sahənin ekspertindən biliyi  əldə etməkdir. Digərinin  vəzifəsi isə əldə 

olunan  biliyi  istifadə  edərək,  proqramlaşdırma  texnikalarının  köməyilə  bilik 

bazasını  yaratmaqdan ibarətdir. 

Bilik Toplama 

Bilik  toplama,  bir problem sahəsinə aid ekspert sistem yaratmaq  üçün başda 

ekspertlər  olmaq  üzrə  bu  problem  sahəsinə  aid  olan    bütün  məlumat 

məmməbələrindən biliyin  əldə edilməsi, analizi, şərh olunması və sonra bu biliyin  

bilik bazasında təsvir edilməsi prosesidir.  

Insan  beynində  bilik  bağlı  şəkildə    saxlanılır.  Başqa  sözlə,  bilik    struktur 

baxımından    dəyişməz  deyil  və  ümumiyyətlə  saxlandığı  quruluşda  təsvir  edilə 

bilməz.  Digər  tərəfdən  kompüterlər,  yalnız  açıq  bilik  ilə  işləyirlər.  Bu  səbəbdən, 

---

 

58

ekspertlərdən  toplanan biliyin   kompyuterə  uyğun  formaya  çevrilməsi  zəruriyyəti 

yaranır.  Bu  mənada  bilik    toplama  işi,  “bağlı  biliyi    açıq  biliyə  çevirmə 

ə

məliyyatı” kimi başa düşülə bilər. 

Ə

nənəvi  kompyuter  proqramlarının  gücü,  proqramlaşdırma  texnikalarıdır. 

Buna  qarşılıq  ekspert  sistemlərin  gücü,  bilik  bazasındakı  bilikdir.  Bu  mənada  bir 

ekspertdən  məlumatın  toplanması  və  bu  məlumatın  kompüterə  lazımlı  şəkildə 

köçürülməsi, ekspert sistemin gücünü və fəaliyyətini təyin edər. 

Biliyin Təsviri (Knowledge Representation) 

Bilik bazası, müəyyən bir sahə ilə əlaqədar biliyi  özündə əks etdirən  ekspert 

sistemin  bir parçasıdır.  Biliyin bu  sistemdə  necə təsvir  ediləcəyi  də  “Knowledge  

Representation”  mövzusuna daxildir. 

Bilik  təsviri  (Knowledge  Representation),  həqiqi  biliyim      kodlaşdırma 

elmidir.  

Kompyuterlərin  insan  qədər  ağıllı  olmaları  üçün  çox  böyük  miqdarda 

dekleratif və prosedural bilik lazımdır. Buna qarşılıq olaraq insan biliyinin təbiəti 

tam olaraq aydın ola bilməmişdir və biliyi bir kompüterdə sintez etmək - toplamaq 

olduqca çətindir. Hal-hazırda  süni intellekt tətqiqatları nəticəsində inkişaf etdirilən 

bir  çox  biliyin  təsviri  metodu  vardır.  Bu  metodlardan  ən  çox  istifadə  edilənləri 

aşağıdakılardan ibarətdir:  

Semantik şəbəkələr 

Produksion model 

Obyekt-xüsusiyyət-dəyər üçlüləri  

Freymlər 

Rrediktar məntiqi 

 

Hər  bilik  təsviri  metodunun  digərlərinə  görə  üstünlükləri  və  çatışmazlığı 

mövcuddur.  

Prediklar  məntəqi    metodundan  başqa    digər  metodlar  varislik  prinsipindən 

faydalanırlar.  

---