Microsoft Word X. Tahire dissertasiya doc

 

77

və  normativ  qiymətlərin  təhlili  göstərir  ki,  bütün  müəssisələr  bu  krediti  almağa 

iddia  edə  bilərlər.  Ona  görə  də  alınmış  nəticənin    qeyri-səlis  çoxluqlar 

nəzəriyyəsinin riyazi aparatını tətbiq etməklə işlənməsi tələb olunur. Bu aşağıdakı 

kimi üç mərhələdə həyata keçirilir.  

-

 

Birinci  mərhələ.  «Mütləq  likvidlik  əmsalının  daha  yaxşısı»,  «aralıq 

örtük  əmsalının  arzu  olunanı»,  «rentabellik  əmsalının  ən  yaxşısı»,  «maliyyə 

sərbəstliyi»,  «tam  örtük»  anlayışlarına  uyğun  gələn  aiddiyyat  funksiyasının 

qurulması aşağıdakı şəkildə. Belə funksiyaların qurulması müxtəlif istiqamətlərdə 

fəaliyyət  göstərən    müəssisələrin  kraditləşməsi  sahəsində  biliklərə  malik  olan 

ekspertlər tərəfindən qurulur. 

-

 

kinci  mərhələ.  (F1),  (F2),  (F3),  (F4),  (F5)  keyfiyyət  kriteriyalarına 

görə  aiddiyyat  funksiyasının  konkret  qiymətləri  təyin  olunur.  Şəkildə  baxılan 

alternativlərə uyğun gələn aiddiyyat funksiyasının qiymətləri verilmişdir. Bu dörd 

analiz  olunan  alternativin  daxil  olduğu  beş  baxılan  kriteriya  üçün  qeyri-səlis 

çoxluq aşağıdakı şəkildədir:    

 

1

F

µ

 = 0,61/0,154 + 0,41/0,102 + 0,33/0,084 + 0,46/0,140; 

2

F

µ

 = 1,0/1,297 + 0,71/0,71 + 0,59/0,59 + 0,57/0,57; 

3

F

µ

 = 1,0/2,78 + 0,91/2,27 + 0,75/1,86 + 0,51/1,27; 

4

F

µ

 = 1,0/0,75 + 0,96/0,72 + 0,94/0,71 + 0,90/0,68; 

5

F

µ

 = 0,93/0,28 + 0,38/0,115 + 0,5/0,15 + 0,4/0,12. 

---

 

78

 

Şə

kil 13. Keyfiyyət kriteriyalarının aidiyyət funksiyası 

 

-

 

Üçüncü  mərhələ.  Ən  yaxşı  alternativin  seçilməsi  məqsədi  ilə 

informasiyaların 

 (свертка) 

həyata keçirilir. Optimal alternativlər çoxluğu B seçmə 

kriteriyaları  əsasında  alternativlərin  qiymətləndirilməsi  daxil  olan  qeyri-səlis 

çoxluqların kəsişməsi yolu ilə təyin edilir. 

 

  Əgər  variantların  seçilməsini  həyata  keçirən  kriteriyalar  QQŞ  üçün  eyni 

dərəcədən əhəmiyyətlidirsə, ən yaxşı variantın seçilmə qaydası aşağıdakı kimidir:

 

В

 = F

1

 ∩ F

2

 ∩ F

3

 ∩ F

4

 

∩

 F

5

.

 

B  çoxluğunda  aiddiyyat  funksiyasının  qiymətinin  ən  böyüyü  optimal 

alternativ  hesab  edilir.  Qeyri-səlis  çoxluqların  kəsişmə  əməliyyatı   

j

-

 

alternativ 

üçün minimal qiymətin seçilməsi ilə uyğun gəlir: 

 

µ

B

(a

j

)=

  

Baxılan  məsələ  üçün  optimal  alternativlər  çoxluğu  aşağıdakı  şəkildə 

formalaşır:

 

В =

 {min { 0,61; 1,0; 1,0; 1,0; 0,93 }, 

---

 

79

min { 0,41; 0,71; 0,91; 0,96; 0,38 }, 

min { 0,33; 0,59; 0,75; 0,94; 0,50 },  

min { 0,46; 0,57; 0,51; 0,90; 0,40 }}. 

Bu alternativlər içərisində prioritetlərin nəticə vektoru aşağıdakı şəkildədir:

 

max µ ( )

B

j

a

j

 = max {0,61; 0,38; 0,33; 0,4}. 

Beləliklə, ən yaxşı alternativ 

 

а

1

-dir, buna uyğun  qiymət

 0,61

-dir. Müvafiq 

olaraq

  

а

4 

→

 0,4, а

2

 

→

 0,38, а

3

 

→

 0,33.  Deməli, krediti birinci müəssisəyə vermək 

daha məqsədəuyğundur. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

80

 

NƏT CƏ VƏ TƏKL FLƏR 

 

Апарылан тядгигатлар нятижясиндя мялум олду ки, игтисадиййатын инкишафынын 

бцтцн  сявиййяляриндя  базар  проблемляринин  щялли  вя  сямяряли  идаряетмянин 

тяшкили  мягсядиля  етибарлы  информасийа  олмасы  важиб  мясялядир.  Она  эюря  дя 

сямяряли  идаряетмянин  тяшкили  вя  базар  проблемляринин  щялли  мягсядиля 

информасийалары  юйрянмяк  вя  лазыми  гярарларын  гябулу  цчцн  ондан  истифадя 

етмяк  рящбяр  ишчилярин  ян  мцщцм  вязифяляриндян  бири  олмалыдыр.  Лакин  мцасир 

дюврдя  даим  артан  информасийа  ахынларынын  топланмасында,  ишлянмясиндя  вя 

ондан истифадя едилмясиндя инсанын фаизинин вя психолоъи имканлары мящдуддур. 

Бу  сябябдян  дя  информасийа  ахынларынын  сямяряляшдирилмяси  вя  ютцрцлмяси 

просесляринин автоматлашдырылмасы бюйцк ящямиййят кясб едир.  

Информасийа  олмадан  базар  проблемлярини  щялл  етмяк,  müəssisələrin 

fəaliyyətlərinin  сямяряли  идаряетмяsini  тяшкил  етмяк,  идаряетмянин  ясас 

məqsədini мцяййян етмяк, вязиййяти гиймятляндирмяк, гаршыда дуран проблеми 

щялл етмяк, мцвафиг гярарлар гябул етмяк вя онун йериня йетирилмясиня нязарят 

етмяк мцмкцн дейилдир. 

Müasir dövrdə  informasiya  və telekommunikasiya texnologiyalarının tətbiq 

sahəsi  həddindən  artıq  genişdir.  Bir  çox  kommersiya  və  biznes  təşkilatları, 

həmçinin  dövlət  müəssisələrində  bütün  əməliyyatlar  kompüterləşdirilməkdədir. 

Ona görə də informasiyanın  mühafizəsi özündə nəinki administrativ – təşkilati və 

proqram  –  texniki,  həmçinin  qanunverivilik  tədbirlərinin  də  daxil  etməlidir. 

Ümumiyyətlə  isə  hər  bir  təşkilatda  informasiya  mühafizəsi  sahəsi  üzrə  ayrıca 

mütəxəssisin olması bu problemin həllini çox asanlaşdırardı.

 

Bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  fəaliyyət  göstərən  firma  və  müəssisələr 

mürəkkəb təşkilati sistem olmaqla bərabər, onların ayrı-ayrı tərkib hissələri - əsas 

və dövriyyə fondları, əmək və material resursları, maliyyə və digər resurslаrı daim 

dəyişməklə  bir-birilə  mürəkkəb  qarşılıqlı  əlaqədə  olurlar.  Müasir  iqtisadiyyatda 

istehsalın  təşkili  planlaşdırma  və  təhlil  prosesləri,  maliyyə-bank  işi,  mal 

---

 

81

göndərənlər  və  istehlakçılar  arasındakı  əlaqələr  həll  edilən  məsələlərin  həcminin 

artmasına  və  mürəkkəbləşməsinə  səbəb  olur.  Həmin  proseslərin  operativ  idarə 

edilməsi  yeni  informasiya  sistemləri  və  texnologiyaları  tətbiq  etmədən  mümkün 

deyildir. 

         Verilənlərin  intellektual  analizi  və  ya  verilənlərin  hasilatı  (Data  Mining) 

modulu  vasitəsilə  verilənlərin  daha  dərindən  araşdırılması  mümkündür.  Məsələn, 

bu  metodun  köməyi  ilə  verilənlər  arasındakı  əlaqəni,  stabil  dayanıqlı  müştərilər 

qrupunun  üzə  çıxarılması,  müəssisənin  maliyyə,  istehsalat,  təsərrüfat  və  digər 

iqtisadi göstəricilərinin dəyişməsinin proqnozlaşdırılması, qəbul edilmiş qərarların 

müəssisənin biznes mühitinə təsirini, biznes vəziyyətinin ümumi analizi, risklərin 

analizi və anamaliyaların axtarışı mümkündür. 

         Hazırda  müəssisələrdə  optimal  idarəetmə  qərarlarının  verilməsi  üçün 

fikirlərin  uçot  sistemləri,  başqa  sözlə,  kollektiv  qərar  qəbuletmə  sistemlərinin 

yaradılma  zəruriyyətləri  əmələ  gəlmişdir.  Ona  görə  də  kollektiv  qərar  qəbuletmə 

sistemlərinin  əsasında  QQDS  –  nin  nəzdində  verilənlərin  intellektual  analizi 

modulu yaradılır. 

          Mürəkkəb  qərarların  qəbul  edilməsinin  əsas  çətinliklərindən  biri  müqayisə 

olunan alternativlər haqqında məlumatların həcminin kifayət qədər çox olması və 

insan  beyninin  bunu  operativ  şəkildə  qəbul  edə  bilməməsidir.  Çox  kriteriyalı 

mürəkkəb məsələlərin həlli zamanı səhv qərarın nəticəsinin çox pis olacağı halda, 

vacib kriteriyaların lap az bir hissəsinin də nəzərdən qaçırılması da yolverilməzdir. 

Soft  kompütinq  texnologiyasına  əsaslanan  model  ölçülərin  qeyri-səlis 

çoxluqlar  terminləri  əsasında  aparılmasını  nəzərdə  tutur.  Bu  halda  qeyri-dəqiqlik 

qeyri-səlis  çoxluğa,  qeyri-müəyənlik  isə  aiddiyyat  funksiyasına  uyğun  gəlir.  Belə 

ki,  qərar  qəbuletmə  alqoritmləri  qeyri-səlis  verilənlərin  nəticəsi  kimi  yaradılır, 

determinə  olunmuş  və  ehtimal  xarakteristikaları  daxil  olan  informasiya  fəzası 

qeyri-səlis çoxluqların terminləri əsasında ölçülərdən istifadə edir. 

Мцасир информасийа технолоэийаларынын тяшкилетмядя тятбигиндя замандан 

асылы  олараг  гачылмаз  олан  кющнялмя  нятиcясиндя    рягиблярдян  эери  галмаг 

рискини гиймятляндирмяк ваcибдир.  Щеч бир мадди ямтяя информасийа мящсулу 

---

 

82

кими сон дяряcя йцксяк сцрятля йени нюв вя йа версийаларын йаранмасына малик 

дейил. Дяйишмя периоду бир нечя айдан бир иля гядяр давам едир. Яэяр мцасир 

информасийа  технолоэийасынын  тятбиги  просесиндя  бу  амиля  лазыми  диггят 

йетирилмязся,  ола  билсин  ки  фирманын  йени  информасийа  технолоэийасына 

кечмясинин  баша  чатмасы  анында  о  артыг  кющнялир  вя  мцасирляшмя  цчцн  йени 

тядбирляр  эюрмяк  лазым  эялир.  Информасийа  технолоэийаларынын  тятбигиндя  бу 

кими  мцвяффягиййятсизлик  садяcя  олараг  техники  васитялярин  мцкяммяллик 

сявиййясинин  ашаьы  олмасы  иля  ялагялидир,  ня  вахт  ки  ясас  мцвяффягиййятсизлийин 

сябяби  информасийа  технолоэийасындан  истифадянин  йохлуьу  йахуд  зяиф 

юйрянилмясидир. 

Мялуматларын  ишлянмя  технолоэийасынын  методолоэийасы  бу  сащядя  ялдя 

едилян  нязяри  вя  практики  наилиййятляря,  щабеля  елми  йанашма  принсипляриня 

ясасланмалыдыр.  Беля  ки,  технолоjи  просесин  тяшкилиндя  системли  тящлил, 

комплекслилик  (йяни  идаряетмя  системинин  бцтцн  бюлмяляри,  сявиййяляри  вя 

обйектляринин  ящатя  едилмяси),  оптималлашдырма,  типляшдирмя,  унификасийа  вя 

стандартлашдырма, перспектив вя фасилясиз инкишаф  принсипляри эюзлянилмялидир. 

Бунунла  йанашы  игтисади  информасийанын  автоматлашдырылмыш  ишлянмяси 

сащясиндя интеграсийа принсипи вя истифадячиляр цчцн ялверишли шяраит йарадылмасы, 

информасийанын ютцрцлмясинин инкишаф етмиш системинин базасында мялуматларын 

бюлэцлц  ишлянмяси,  идряетмянин  вя  щесаблама  системляринин  мяркязляшдирилмяси 

вя гейри-мяркязляшдирилмясинин сямяряли ялагяляндирилмяси, мялуматларын тясвири 

вя  чеврилмяси  проседураларынын,  истифадячилярин  функсийалары  вя  иш  йерляринин 

моделляшдирилмяси вя формализя едилмяси, техноложи просеслярин типляшдирилмяси вя 

стандартлашдырылмасы да нязяря алынмалыдыр. 

Апарылан  тядгигатлар  нятижясиндя  ашаьыдакы  тяклифлярин  иряли  сцрцлмясини 

мягсядяуйьун щесаб едирик: 

-

  Базар  проблеминин  щялли,  qeyri-səli  mühitdə  müəssisənin  maliyyə 

vəziyyətinin  təhlili,  идаряетмянин  сямяряли  тяшкили  мягсядиля  информасийанын 

топланмасы вя йарадылмасы просеси фасилясиз мялумат верилмякля тижарятин идаря 

едилмяси просесини тямин едя билсин. 

---

 

83

-

  Информасийалар  мцяййян  фактлара  ясасланмалы,  фактлар,  щягиги 

рягямлярля тясдиг едилмялидир. 

Идаряетмядя  ишлядилян  информасийалар  дярин  олмалы,  тижарятин  тяшкилини 

планлашдырылмасыны, 

цмуми 

вязиййятини 

систем, 

комплекс 

щалында 

гиймятляндирмяйя имкан вермялидир. 

---

 

84

 

Ə

DƏB YYAT S YAHISI 

 

1.

 

Abbasov  Ə.M.,  Bayramov  Z.Z.,  Quliyev  H.X.  « qtisadi 

informasiyanın işlənməsinin kompüter texnologiyası». Dərs vəsaiti, Bakı, 2002. 

2.

 

Аббасов

 А. М.  Мамедова М. Г.  Методы организации баз знаний 

с

 нечеткой реляционной структурой .   Баку: "Элм". 1997. -  256 c. 

3.

 

Quliyev  H.X.,  Balayev  R.Ə.  « qtisadi  informatika  və  hesablama 

texnikası». Dərs vəsaiti, Bakı, 1998; 

4.

 

Kərimov  Ş.Q.  « nformasiya  sistemləri  və  verilənlər  bazaları».  Bakı, 

Elm, 1999; 

5.

 

Кə

rimоv  S.Q.,  Həbibullаyеv  S.B.,  brаhimzаdə  T. .    « nfоrmаtiка». 

Dərsliк, Bакı, 2002; 

6.

 

Андрейчиков

  А.В.,  Андрейчикова    О.Н.  Анализ,  синтез  и 

планирование

 решений в экономике. М.: Финансы и статистика, 2000.-368 с. 

7.    Орлов А. И. Теория принятия решений: учебник. — М.: Экзамен, 

2006. — 576 с; 

8.    Орлов  А.  И.  Принятие  решений.  Теория  и  методы  разработки 

управленческих

 решений. Учебное пособие. — М.: Март, 2005. — 496 с; 

9.    Сараев  А.Д.,  Щербина  О.А.  Системный  анализ  и  современные 

информационные

  технологии  //Труды  Крымской  Академии  наук.  - 

Симферополь

: СОНАТ, 2006. - С. 47-59;  

10.      Друкер  Питер  Ф.    «  Практика  Менеджмента  »  Пер.  с  англ.  :  Уч. 

пос

. -  М.: Издательский дом «Вильямс» - 398 с. Москва 2000; 

11.  В.М.Попов,  С.И.Ляпунов,  В.В.Филиппов,  Г.В.Медведев.    «Ситуа-

ционный

 анализ бизнеса и практика принятия решений » Уч. пос. для ВУЗов. 

– М.: КноРус, Москва 2001. – 384 с; 

12.   Герберт А. Саймон.  “Теория принятия решения в экономической 

теории

 и науке о поведении”.  Источник: Вехи экономической мысли. Теория 

---

 

85

потребительского поведения и спроса. Т.1. Под ред. В.М.Гальперина.- СПб.: 

Экономическая школа. 1999.  

13.   Дзюбенко А.Л. « Информационные системы в экономике » Москва 

2007; 

14.   Ханенко В.Н. « Информационные системы » Л.: Машиностроение. 

1988, 127 с; 

15.    Чуйкин  А.М  «  Разработка  управленческих  решений  »    Уч.  пос. 

Калининград

 2000, 150 с; 

16.    Лепа  Р.Н.  «Информационные  технологии  в  финансовом 

Менеджменте

 » Донецк 2001, 86 с; 

17.  Барановская Т.П. и  др. « Информационные системы и  технологии 

в

 экономике » Учебник. Москва 2006, 416 с; 

18.   Петров В. Н. “Информационные системы”, СПб.:  Питер, 2003. — 

688 с. 

19.   nternet resursları. 

20.  R.Əliquliyev,  Əlövsət  Əliyev  “ qtisadi  proseslərdə  informasiya 

texnologiyaları” Bakı 2001 

21.  Qasımov  V.Ə.  “Elm  və  təhsilin  informasiya  təminatı  sistemləri” 

[monoqrafiya/Qasımov V. red. Abbasov Ə.M.] Bakı: Elm 2005 

 

---

 

86

 

РЕЗЮМЕ

 

 

Каждый

  народ  в  наше  время,  не  только  будущее  государства  является 

его

  огромные  природные  ресурсы,  а  также  научные,  культурные  и 

интеллектуальные

  возможности,  все  они  стояли  выше  определяет 

человеческий

 капитал. 

Конечная

  цель  любого  бизнеса  в  условиях  рыночной  экономики, 

конечно

,  чтобы  получить  больше  прибыли.Точность  предсказаний 

работодателя

,  анализ  финансовой  деятельности  и  оптимизации  выбранной 

стратегии

 в значительной степени зависит от решений, принимаемых в этой 

области

. Компании в целях обеспечения эффективности таких решений часто 

приходится

  обращаться  к  специалистам  в  соответствующей  области,  и  он 

получает

  регулярный  характер,  требует  значительного  объема  финансовых 

ресурсов

. Конечно, это не может быть избегали друг издержки предприятий. 

Напрямую

  зависит  от  развития  предприятий  в  развитии  экономики. 

Таким

 образом, анализ финансово-хозяйственной деятельности предприятий 

является

 важным вопросом увеличения своих доходов. 

Магистерская

  диссертация,  представлены  основные  особенности 

neyrokomputerlər  и  нечеткой  логики  исследованы,  изучены  факторы, 

влияющие

  на  анализ  финансовой  деятельности  хозяйствующего  субъекта, 

применение

 нечеткой mıntiqin характеристик финансовой деятельности были 

изучены

. 

 

 

 

---

 

87

 

ABSTRACT 

 

At  the  contemporary  time  future  fate  of  every  people  and  country  not  only 

depends  on  the  natural  wealth,  even  it  depends  intellectual  chances  and  human 

capital. 

In  the  market  economy  final  goal  of  every  firm  is  access  lot  of  income. 

Income  of  every  firm  is  depends on  economy  politic  and  analisy  of the  financial 

activity. 

Development  of  country  economy  depends  on  firms  development.  For  this 

regard analisys of every firm financial activity is very important  

At this master dissertation fuzzy characteristics was investigated and factors 

that influencing financial activity has studied and applying fuzzy on the financial 

activity of firm was researched.