229
izah edilir. Qoz yağı və sellüloza bağırsağın perestaltikasını
gücləndirir. Ona görə də yaşlılar qozdan mütləq istifadə
etməlidirlər. Qaraciyər xəstəliklərində də qoz əhəmiyyətlidir.
Qədim dövrlərdən bu günə kimi qozun bütün hissələri bir
çox xalqların xalq təbabətində istifadə olunur. Əsas dərman
ə
həmiyyəti olan qozun yarpaqlarında aşı maddələri ilə yanaşı
qlükozidlər, flavanoidlər, efir yağları, yuqlon, inozit, C, B
1
, P
vitaminləri və karotin vardır. Yetişmə dövründə C vitamininin
miqdarı 5%-ə çatır. Eyni zamanda, onun tərkibində digər
faydalı maddələr vardır. Qozun mərkəzi gövdəsindən yarpaqlar
kəsilib, təmiz kağız və ya parça üzərinə sərilir. Sonra bozarmış
və qaralmış yarpaqlar azad edilir. Quru yarpaqlardan tinktura,
həlim və məlhəm hazırlanır. Yarpaqlardan alınmış tinkturanı
maddələr mübadiləsini yaxşılaşdırmaq üçün, avitaminoz və
orqanizmin zəifləməsi zamanı ümumi möhkəmləndirici vasitə
kimi içirlər. Yarpaqdan alınan həlim və tinkturanı baş beyninin
aterosklerozunda qəbul etmək məsləhət görülür. Həmin
məhlullardan ishala qarşı büzüşdürücü vasitə kimi də istifadə
olunur. Belə hallarda 1-2 çay qaşığı quru yarpaqlar çay kimi bir
stəkan qaynar suda dəmlənir, soyuduqdan sonra süzülür və
gündə 3-4 dəfə yarım stəkan içilir. Yarpaqlardan alınan sulu
məhlullar və ekstraktlar həm də qanda şəkərin səviyyəsini aşağı
salır. Qədimdən məlumdur ki, qoz yarpaqlarından alınan
ekstrakt qanın laxtalanmasını artırır. Həkimlərin müşahidəsinə
ə
sasən qeyd olunur ki, xəstələr 2-4 gün 50 ml qoz yarpağından
alınan ekstrakt qəbul etdikdə qanaxmalar əhəmiyyətli dərəcədə
azalır. Vərəm xəstəliyinə tutulmuş xəstələrə 1-3 ay həmin
dozada ekstrakt verdikdə, qanlı bəlğəm və digər qanaxmalar da
heç bir əks-göstərici müşahidə olunmamışdır.
Meyvə qılafından və yarpaqlardan alınan həlimdən Qərbi
Sibirin xalq təbabətində yaxşı tonuslandırıcı və «qantəmiz-
ləyici» vasitə kimi, xüsusilə də diatezdə istifadə olunur. Həmin
həlimləri həm xaricə sürtür və həm də daxilə qəbul edirlər.
Dərinin müxtəlif xəstəliklərində (sızanaqlı gənə, irinli səpgi,
230
ekzema, dəmrov) bu ekstraktla vanna qəbul edir, islatma
qoyulur və yuyunurlar. Xaricə istifadə etmək məqsədilə 4-5
xörək qaşığı yarpağı 0,5 litr suda 15 dəq qaynatmaqla həlim
hazırlayırlar. Məişətdə sıraca xəstəliyi (xənazır xəstəliyi), eləcə
də raxit xəstəliyində tinkturanı 1 xörək qaşığı xırdalanmış
yarpaqları 1 stəkan qaynanmış suda saxlamaqla hazırlayırlar.
Soyuduqdan sonra tinktura süzülür və gündə 3 dəfə 1-2 çay
qaşığı yeməkdən qabaq uşaqlara verilir. Belə tikturadan ağızın
və boğazın iltihabında, eləcə də dişlərin laxlanması və damağın
yumşalmasında qarqara edirlər. Bəzi ölkələrdə bu məqsədlə qoz
ağacının gövdə və köklərinin qabığından istifadə olunur. Bu
mənada Əlcəzairdə hökm sürən adət çox maraqlıdır. Məlumdur
ki, «Qurani Kərim»də müsəlmanlara dişlərə və ağız boşluğuna
ciddi qulluq etmək məsləhət görülür. Bununla əlaqədar Əlcə-
zairdə yerli əhali qoz ağacının cavan budaqları və kökünün qa-
bığı ilə diş ətinin bərkiməsi üçün hər gün bir neçə dəfə dişlərə
qulluq edirdilər. Bu adət o qədər geniş yayılmışdı ki, bu cavan
qoz ağaclarının məhvinə səbəb olurdu. Odur ki, buna görə çox
ciddi qanunvericilik tədbirlərinin görülməsi lazım gəldi.
Qozun təzə yarpaqları xalq təbabətində yaxşı yara-
sağaldıcı vasitə kimi istifadə olunur. Təzə yarpaqlar yaraların
və çibanların üstünə qoyulur. Bu məqsədlə xüsusi məlhəm də
hazırlanır. 15 q xırdalanmış quru yarpaqlara 100 q günəbaxan
yağı əlavə olunur, yeddi gündən sonra su hamamında 3 saat
qaynadılır, iki dəfə cunadan süzülür və yenidən 30 dəq qay-
nadılır, üzərinə 15 q mum əlavə edilib soyudulur.
Qoz yarpağından alınan sulu ekstrakt yarasağaldıcı
vasitəyə və bakterisid xassələrə malikdir. Bəzi hallarda onu
yaraların epiteli toxumalarının bərpasında, dəri və boğazın
zədələnməsinin müalicəsində də istifadə edirlər. Baytarlıqda
qozun yaşıl qərzəkləri müxtəlif yaraların, oynaqlardakı çatların
və dəridəki səpkilərin müalicəsində müvəffəqiyyətlə istifadə
olunur. Hindistanda qozun yarpaqları balıq zəhəri kimi istifadə
231
olunur, çünki qoz yarpaqlarında zərərvericilər və balıqlar üçün
zəhərli maddələr vardır.
Hippokrat qozun yaşıl qərzəklərindən qurdqovucu kimi
istifadə etmişdir. Orta və Cənubi Amerikada, Iranda, Orta
Asiyada və Qafqazda yetişməmiş qoz meyvələri askarid və
soliter qurdlarına qarşı yaxşı qurdqovucu vasitədir.
Qoz yağından bəzən mədə-bağırsağı yumşaldıcısı kimi,
eləcə də yanıqlara və sağalmayan yaralara sürtmək üçün
istifadə olunur.
Xalq təbabətində qozdan alınan yuqlon preparatından
məlhəm və ya su-spirt məhlulu halında dəri vərəminin müa-
licəsində, dərinin bəzi stafilokokk və streptokokk zədələn-
məsinin müalicəsində kompres, yaxalama və islatma dərmanı
kimi istifadə edirlər. Qurdeşənəyi (dəri vərəmi) xəstəliyinin
müalicəsində qoz yarpaqlarından alınan karion preparatı
istifadə etmək məsləhət görülmüşdür.
232
TƏRƏVƏZ VƏ GÖYƏRT LƏR
Tərəvəz və göyərtilər botaniki və bioloji xüsusiy-
yətlərindən asılı olaraq birillik, ikiillik və çoxillik bitkilərin
müxtəlif orqanlarından alınan şirəli yeməli qida məhsullarıdır.
Bu bitkilərin tərkibində insan orqanizminə vacib olan zülal,
karbohidrat, yağ, vitaminlər, minerallı maddələr və üzvi tur-
ş
ular vardır. Tərəvəzlərə istiyə- və quraqlığadavamlı Qabaqki-
milər fəsiləsinə aid bostan tərəvəzlərindən qarpız, qovun və
qabaq da aiddir. Bu bölmədə yabanı göyərtilərdən gicitkən,
ə
məköməci, cincilim, quşəppəyi və eləcə də dəniz kələmi
haqqında da məlumat verilir. Çünki bu bitkilərdən tərəvəz kimi
istifadə olunur və əhali onlardan müxtəlif qida məhsulları
hazırlayır.
Qida rasionunda tərəvəzlərin çox böyük əhəmiyyəti
vardır. Onları sərbəst xörək kimi qəbul edir, qəlyanaltı, ət və
balıq xörəklərinə qarnir kimi istifadə edirlər. Tərəvəzləri
bişirilmiş, qızardılmış, pörtülmüş, qiymələnmiş və bəzən təzə
halda yeyirlər. Uzun müddət saxlamaq üçün bir çox tərəvəzləri
turşuya qoyur, qurudur və digər üsullarla konservləşdirirlər.
Tərəvəzlərdən pəhriz qidasında geniş miqyasda istifadə olunur.
Bəzi xəstəliklərdə müalicəvi qidalanmada tərəvəzlər eyni
zamanda həm qida və həm də müalicəvi bitki kimi istifadə olu-
nur. Onlardan hazırlanan xüsusi xörəklər sözün əsl mənasında
müalicəvi qida adlanır. Dərman xammalı kimi tərəvəz bit-
kilərinin yeyilməyən hissələri tərkibində olan fizioloji fəal
maddələrə görə də istifadə olunur. Tərəvəzlər ənənəvi məişət
təbabətində geniş miqyasda istifadə olunur. Tərəvəz bitkilərinin
orqanları qalen preparatların və xalis dərman vasitələrinin
alınmasında əvəzolunmaz xammaldır.
Tərəvəzlər müxtəlif göstəricilərinə görə təsnif edilir. Əm-
təəşünaslıqda tərəvəzlərin kompleks göstəricilərinə görə
təsnifatı belədir:
Dostları ilə paylaş: |