Microsoft Word Yeyil-n-bitkil-rin-m-alic-vi-xass-l-ri doc

 
225
Qafqaz  dağlarının  ətəklərindəki  meşələrdə  bitir.  Şəki-Zaqatala 
zonası şabalıd bağları ilə məşhurdur. 
Ş
abalıd  aprel-mayaylarında  yarpaqlayır,  iyun-iyulda  isə 
çiçəkləyir.  Erkək  və  dişi  çiçəkləri  bir  ağacın  üstündə  ayrıca 
yerləşir. Erkək çiçəkləri uzun sırğa şəklində sallanır, ağ-sarımtıl 
rəngində və çox ətirlidir. Uzunluğu 10-35 sm, eni 1 sm-dir. Dişi 
çiçəkləri  birillik  şivlərdə  olur  və  yarpaqların  qoltuğunda  2-3 
ə
dəd  və  daha  çox  olur.  Şabalıdın  meyvəsi  oktyabr-noyabrda 
yetişir.  Meyvəsi  tikanlı  qərzəkdir.  Yetişəndə  qərzək  ayrılır  və 
içində  iki  və  üç  ədəd  şabalıd  olur.  Bunlar  yarpaq  və  ya  oval 
şə
klindədir.  Yumru  formada  olanları  çox  azdır.  Meyvənin  üst 
qabığı  tünd  və  ya  açıq  darçını,  şabalıdı  rəngdədir.  Şabalıd 
meyvəsinin  üst  qabığının  altında  nazik,  pənbəli  yumşaq  örtük 
vardır. Bunun altında ağ, şirin, iki hissəli ləpə yerləşir. 
Ş
abalıd  20-25  illiyindən  meyvə  verir.  Yaşama  müddəti 
100-150  ildir.  1000  illik  şabalıd  ağacları  mövcuddur.  Yüksək 
məhsul  2-3  ildən-bir  olur.  Azərbaycanın  meşələrində  və 
bağlarında bitən şabalıdın bir çox müxtəlif formaları vardır. 
Ş
abalıdın tərkibində 60%-ə qədər nişasta, 15% şəkər, 6% 
zülal, 2%-ə qədər yağ olur. Yetişməmiş meyvələrdə 1500 mq% 
C, 0,18 mq% B
1
 vitamini vardır. 
Ş
abalıdı  qovurduqda  dadı  və  ətri  yaxşılaşır.  Azərbay-
canda şabalıd müxtəlif xörəklərdə işlədilir. Şabalıddan qənnadı 
sənayesində  (marsipan,  tort,  pirojna,  şokolad  və  s.  hazır-
lanmasında),  aşpazlıqda  (toyuqları  içləmək,  plov  bişirmək  və 
s.)  geniş  istifadə  olunur.  Qurudulmuş  şabalıddan  alınan  un, 
başqa  ölkələrdə  çörəyə  və  qənnadı  məmulatına  qatılır.  Ondan 
qəhvə əvəzediciləri və spirt də istehsal edirlər. 
Ş
abalıd  ağacının  yarpaqlarında  qlükozidlər,  pektin  və 
aşılayıcı maddə (9%-ə qədər) və K vitamini vardır. Ona görə də 
yarpaqlarından  çay  dəmləyib  daxili  qanaxmalara  qarşı  tətbiq 
edirlər. 
Ş
abalıd  təzə  halda  çox  az  yeyilir  (əsasən  bişirilmiş, 
qovrulmuş  və  şəkərlə  şirələnmiş  yeyilir).  Şabalıdı  çox  yemək 
 
226
məsləhət görülmür, çünki o, bağırsaqların köpməsinə səbəb ola 
bilər.  Qənnadı  sənayesində  marsipan,  tort,  pirojna,  şokolad  və 
digər məmulatların hazırlanmasında istifadə olunur. Aşpazlıqda 
daha çox plovların, quş ətinin qiymələnməsində, küftə-bozbaş, 
kələm  dolması  və  digər  xörəklərin  hazırlanmasında  istifadə 
olunur.  Quru  nüvəsini  üyüdüb  çörəyə  qatıb  bişirirlər.  Ondan, 
həmçinin, qəhvə əvəzediciləri və spirt alınır. 
Ş
abalıdın  müalicəvi  xassələri.  Şabalıd  ağacının  yar-
paqlarında  qlükozidlər,  pektin  maddələri,  K  vitamini  və  9%-ə 
qədər  aşı  maddələri  vardır.  Bunun  yarpaqlarından  hazırlanan 
həlim  və  tinkturadan  daxili  qanaxmalarda  qankəsici  dərman 
kimi  istifadə  olunur.  Xalq  təbabətində  quru  meyvələrindən 
alınan həlim və yarpaqlarından tinktura hazırlayıb yuxarı nəfəs 
yollarının  iltihabı  xəstəliklərində  tətbiq  edilir.  Amerikada  və 
digər  ölkələrdə  şabalıdın  təzə  yarpaqlarından  göy  öskürək  za-
manı  istifadə  olunur.  Meyvəsinin  və  qabığının  tərkibində 
fitosterin,  qatranlı  və  aşı  maddələr  olduğundan  mədə-bağırsaq 
xəstəliklərində,  xüsusən  ishalda,  böyrək  xəstəliyi  ilə  əlaqədar 
ş
işlərdə,  qanlı  bəlğəmdə,  burundan  qanaxmada  tətbiq  olunur. 
Gürcüstanda  şabalıdı  sidikqovucu  kimi  qəbul  edirlər.  Mey-
vəsindən,  yarpağından  və  ya  qabığından  tinktura  və  həlimləri 
1:10  nisbətində  hazırlayıb,  gündə  3-5  dəfə  2  xörək  qaşığı 
içirlər. 
Yerfındığı  (araxis)  –  Арахис  –  Arachis  hypogaea  L. 
Paxlalılar  (Leguminosales)  fəsiləsinə  aid  olub,  araxis  adlanır. 
Birillik  qollu-budaqlı,  gövdəli  və  cüt-cüt  sallanmış  yarpaqlı  ot 
bitkisidir.  Çiçəkləri  xırda  narıncı-sarıdır.  Meyvəsi  torpaq 
altında  böyüyən  və  ipək  baramasına  oxşar  uzunsov  paxladır. 
Səthi  torşəkilli  qılafla  örtülmüş,  mərkəzində  bir  (və  ya  2-3) 
arakəsmə  var.  Meyvəsinin  daxilində  nazik  çəhrayı  və  ya 
qırmızımtıl-qəhvəyi rəngli qılafla örtülmüş 1-3 nüvə yerləşir. 
Yerfındığının  vətəni  Mərkəzi  Amerikadır.  XVI  əsrdə  bu 
bitki  portuqaliyalılar  tərəfindən  Cənub-Şərqi  Asiyaya  gətiril-
mişdir.  Avropaya  isə  Çindən  gətirildiyi  üçün  həmin  dövrdə 

---

 
227
«Çin  qozu»  adlandırılırdı.  Rusiyada  yerfındığı  ilk  dəfə 
Odessada əkilmişdir. Bu bitki isti və günəş çox tələb etdiyindən 
Rusiyanın  və  Ukraynanın  cənub  bölgələrində,  Qafqazda  və 
Orta Asiyada əkilib-becərilir. 
Yerfındığının  tərkibində  45-55%-ə  qədər  yağ  vardır. 
Yağın  tərkibinə  araxin,  liqnoserin,  stearin,  palmitin,  olein  və 
digər yağ turşuları daxildir. Yerfındığında 24,5%-ə qədər zülal, 
şə
kər,  5-6%  sellüloza,  purinlər,  saponinlər,  B
1
,  E,  B
3
,  H  və 
digər vitaminlər vardır. Meyvə qılafından araxidozid qlükozidi, 
yağ alındıqdan sonra qalan cecədən (jmıxdan) araxin alkaloidi 
alınmışdır. 
Dadlı  və  qidalı  yerfındığı  nüvələri  qovrulmuş  halda 
yeyilir.  Ondan  halva,  şokolad,  tort  və  digər  qənnadı  məmulatı 
hazırlanır.  Yerfındığı  yağı  qidalılıq  keyfiyyətinə  görə  digər 
bitki  yağlarından  üstündür.  Müxtəlif  qida  məhsullarının  hazır-
lanmasında istifadə olunur. Konserv sənayesində zeytun yağını 
ə
vəz edir. Nisbətən keyfiyyətsiz yağdan sabun bişirilir. 
 Yerfındığının  müalicəvi  xassələri.  Əczaçılıq  səna-
yesində  yerfındığı  yağı  müxtəlif  dərmanların  hazır-lanmasında 
istifadə  olunur.  Emulsiyaların  hazırlanmasında  yerfındığı 
nüvəsi şirin badamı əvəz edir. Yerfındığı uşaqlarda rast gəlinən 
hemorragik  diatezlərin  müalicəsində  çox  səmərəli  nəticə  verir. 
Bu  xəstəlik  zamanı  uşaqlarda  qanlaxtalanması  kəskin  zəifləyir 
və nəticədə çox qan itkisinə səbəb olur. 
Yunan  qozu  –  Грецкий  орех  –  Juglans  regia.  Qoz 
(Juglandaceae)  fəsiləsindəndir.  Bu  fəsiləyə  aid  8  cinsin  50 
növündən  2  yabanı  növü  yayılmışdır.  Azərbaycanda  yabanı 
halda  bitən  və  becərilən  qozlar  adi  qoz  növünə  aiddir.  Orta 
Asiya və Qafqazda yabanı formada bitir. Uzaq Şərqdə isə Man-
curiya qozu yayılmışdır. 
Çox  qədim  zamanlardan  Azərbaycanda  böyük  qoz 
sahələri  Şəki-Zaqatala  və  Quba-Xaçmaz  zonalarındadır. 
Hazırda Lerik, Ordubad, Dağlıq Qarabağ, Laçın, Kəlbəcərdə və 
 
228
Gəncənin dağlıq rayonlarının meşələrində yabanı bitən qozlara 
təsadüf edilir. 
Qoz,  adətən  may  ayında  yarpaqlar  əmələ  gələn  vaxt 
çiçəkləyir.  Bəzən  iyunda  ikinci  dəfə  çiçəkləyir.  Qozun  mey-
vələri sentyabr-oktyabrda yetişir. Meyvəsi ölçüsünə, formasına, 
qabığının  bərkliyinə,  ləpə  arasındakı  pərdənin  yumşaq  və  ya 
sərt olmasına, dadına, kimyəvi tərkibinə və s. göstəricilərə görə 
fərqlənir. Qozun üzəri yaşıl qərzəklə örtülüdür. Qoz yetişdikcə 
qərzək  qaralır,  partlayır  və  içindən  oduncaqlaşmış  qabıqlı  qoz 
çıxır.  Ləpəsi  açıq sarı və  ya tünd darçını rəngdədir. Bir qozun 
çəkisi 5-17 q, ləpəsinin çıxarı 40-58%-dir. 
Qoz  ləpəsinin  tərkibində  54-74%  yağ,  12-21%  zülali 
maddə,  B  qrupu  vitaminləri  və  karotin  vardır.  Yaşıl  sütül 
qozlarda  3000  mq%  C  vitamini  vardır.  Bu  qozlardan  yüksək-
keyfiyyətli  mürəbbə  bişirilir.  Qozdan  qənnadı  sənayesində 
müxtəlif məmulat hazırlanır, ləpəsi yeyilir və yağ çıxarılır. Qoz 
yağı  rəssamlıqda  işlədilir.  Yağı  çıxarılmış  qoz  cecəsinin 
tərkibində 34% azotlu maddə və 12% yağ olduğundan qənnadı 
məmulatı  hazırlamaq  və  ev  heyvanları  üçün  ən  qidalı  məh-
suldur.  Qozun  qərzəyi,  yarpaqları,  qabıqları  və  kök  hissələri 
tanin  ilə  zəngindir.  Bunlardan  parçaların  boyan-masında  isti-
fadə  edilir.  Qozun  oduncağı  bərk  və  gözəl  naxışlı  olduğundan 
qiymətli faner və mebel hazırlamaq üçün işlədilir. 
Ləpəsi çox dadlı və yağlı olduğundan təzə halda (çiy) və 
qovrulduqdan  sonra  yeyilir.  Duzla  qovrulmuş  qoz  ləpəsi 
ş
ampan  və  digər  üzüm  şərablarının  yanında  verilir.  Qozdan 
aşpazlıqda  və  qənnadı  sənayesində  geniş  miqyasda  istifadə 
olunur.  Qafqaz  xalqlarının  xörəklərinin  və  sousların  hazırlan-
masında  qoz  əvəzedilməz  xammaldır.  Qoz  yağından  yeyinti 
sənayesində istifadə olunur, yağ alındıqdan sonra qalan cecədən 
(jmıxdan) dadlı və qidalı halva istehsal olunur.  
Qozun  müalicəsi  xassələri.  Pəhriz  qidasında  və 
aterosklerozun  profilaktikasında  qozun  müsbət  təsiri  onun 
tərkibindəki yağın doymamış yağ turşuları ilə zəngin olması ilə 

---