Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

202

 

“boyla (dıqda)”  şəklində  məqbul hesab edən  Ə.Dəmirçizadə tür-

koloji araşdırmalara, dəqiq desək, N.K.Dimitriyevə istinad edərək 

yazır: “... boyla (dıqda), söylə  (dikdə)  feillərinə  bitişdirilmiş “-

dıqda, -dikdə”  şəkilçiləri də prof.N.K.Dimitriyevin çox doğru 

qeyd etdiyi kimi, -dıq, -dik şəkilçilərinə hal şəkilçisinin bitişdi-

rilmə ilə əmələ gətirilmiş və işin olma anını bildirmək üçün işlən-

mişdir”

1

. Heç şübhəsiz ki, “işin olma anı” -dıq, -dik şəkilçisinə bi-

tişdirilmiş -da

2

 yerlik hal şəkilçisi baxımından izah olunarkən el-

lipsisə uğramış və ya nəzərdə tutulmuş  an, zaman, vaxt və s. kimi 

zaman məzmunlu leksik vahidlərin -da

2

 morfemində ehtiva olun-

masına da diqqət yetirilməlidir. Qeyd  edək ki,  problemə  bu  kon-

tekstdə    yanaşma -dıqda, -dikdə  şəkilçisinin etimoloji əsaslarını 

dəqiqləşdirməyə imkan verir. Müq.et: bildıqda (bildikdə) -bildıq 

anda// vaxtda//zamanda...; söylədikdə-söylədik anda//vaxtda //za-

manda (burada -dıq şəkilçili feli sifətlərin qədim türk dili üçün sə-

ciyyəvi olduğunu xatırlatmaq lazım gəlir. “Oğuznamə”də: “Toğ-

madıq oğlana ad qoma”); 

-duğımda, -duğında, -dügimdə, -dügində. Zaman məzmun-

lu bu feli bağlama şəkilçisində üç şəkilçi morfeminin sintezi görü-

nür: -duq (keçmiş zaman məzmunlu feli sifət şəkilçisi); -ım, -ın, -

im, -in... (mənsubiyyət kateqoriyasının  şəkli  əlamətləri); -da (is-

min yerlik hal şəkilçisi).  Ə.Dəmirçizadə “Kitab”da işlənən “baq-

duğımda”, “gəldügində” sözlərindən bəhs edərkən yazır: “...-du-

ğumda, -dügündə şəkilçiləri -duq, -dük şəkilçisi ilə əmələ gətirilən 

feli sifətin və ya, daha dürüstü, M.Kaşğari “Divan”ında göstəril-

diyi kimi, -duqi, -duqum, -duqun və -dugi, -dügüm, -dügün şəkil-

çiləri ilə  şəxslənmiş xüsusi növlü məsdərlərin axırına yerlik  hal  

şəkilçisi -da, -də bitişdirilməklə alınır”

2

. -anda

2

, -dıqda (-dikdə,  -

duqda, -dükdə)  şəkilçilərində olduğu kimi, duğımda, -duğında, -

dügimdə, -dügində feli bağlama  şəkilçisindəki -da

2

 yerlik hal şə-

kilçisi də özündə ellipsisə  uğrayan və ya nəzərdə tutulan zaman 

                                                            

1

 Ə.Dəmirçizadə.“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili. Bakı, 1959,səh.110-111. 

2

 Yenə orada. 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

203

 

məzmunlu sözlərin (an, vaxt, çağ ...) məna yükünü əks etdirir. Bə-

zi nümunələrə nəzər salaq: “Beyrək yayı gördügində yoldaşlarını 

andı, ağladı” (D-108). Buradakı “gördügində” feli bağlamasını be-

lə  bərpa etmək olar: gördügi anda (vaxtda...), yaxud “Sağım  ələ 

baqduğımda” (D-124) feli birləşmənin tərkibindəki “baqduğımda” 

feli bağlaması baqduğım anda (vaxtda...) şəklində  bərpa oluna 

bilir. 

Düzəltmə sözlərdə zaman-məkan vəhdəti. Araşdırmalar 

göstərir ki, zaman-məkan vəhdəti müşahidə olunan sözlərdə ilk 

olaraq zaman məzmunlu söz, sonra isə yer-məkan məzmunu ifadə 

edən şəkilçi morfemi işlənir: imdi, yildə, yaylaq... Zaman-məkan 

vəhdəti kontekstində izah etdiyimiz şəkilçi morfemlərində  də (-

anda

2

, -dıqda, -dikdə...)  əvvəlcə zaman, sonra yer-məkan məz-

munlu şəkilçi morfemləri işlənir. Heç şübhəsiz ki, zaman və mə-

kan anlamlı vahidlərin bu cür sıralanması türk dillərinin qram-

matik sistemindəki qanunauyğunluqlardan biridir. 

Zaman-məkan vəhdətini özündə  əks etdirən sözlərin “Ki-

tab”ın dili üzrə  nəzərdən keçirilməsi aşağıdakı  nəticələri söy-

ləməyə imkan verir: 

− ilin  fəsillərini bildirən  zaman  məzmunlu isimlərə -da

2

 

yerlik hal şəkilçisinin qoşulması ilə düzələn zaman zərfləri: yazda, 

qışda. “Qışda-yazda qarı-buzı  ərinməyən Qazılıq tağına gəldi 

çıqdı” (D-26). Burada onu da qeyd edək ki, dilçiliyimizdə yazda, 

yayda, qışda kimi sözlər həm də zaman mənalı isimlər başlığı 

altında izah olunur. Amma bu da var ki, dilçiliyimizdə necə təq-

dim olunmasından asılı olmayaraq, həmin sözlərdəki -da

2

 morfemi 

ilkin qrammatik semantikasını itirmiş şəkilçilərdən biri kimi təhlil 

süzgəcindən keçirilir;  

− də yerlik hal şəkilçisinin, daha dəqiqi, sözdüzəldici şəkilçi 

funksiyası qazanmış “-də”-nin  zaman məzmunlu “yil” (il) isminə 

artırılması ilə yaranmış “yildə” zaman zərfi “Kitab”da intensivliyi 

ilə fərqlənir: yildə. “Xanlar xanı xan Bayındır yildə bir kərrə toy 

edib, Oğuz bəglərin qonaqlardı” (D-10); 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

204

 

 − ol işarə əvəzliyinə -da yerlik hal şəkilçisinin  artırılması ilə 

yaranmış “anda” zaman zərfi indi yox, o vaxt, o zaman mənasın-

dadır ki, bu da “anda” (onda) sözünü zaman-məkan vəhdəti mü-

şahidə olunan sözlərdən biri kimi səciyyələndirməyə  əsas verir: 

anda. “Anda dəxi “ərəm, bəgəm” – deyü ögünmədim” (D-278); 

− zaman məzmunlu -am//-im//-in isminə -di morfeminin (-da 

yerlik hal şəkilçisinin arxaik forması) artırılması ilə indiki zaman 

anlayışı ifadə edən “imdi” (indi) zaman zərfi düzəlib: imdi. “Çün 

böylə oldı, həman imdi ilərü turmaq gərək, bəg oğlı!” (D-80); Bu 

cəhət “Kitab”ın dilində  işlənməyən “ertə” sözündə  də özünü 

göstərir: er (səhər, sabah) + tə (-də yerlik hal şəkilçisinin arxaik 

forması) + ertə (səhər vaxtı)

1

; 

-yer-məkan məzmunlu -laq şəkilçisinin ilin fəsillərinin adla-

rını bildirən isimlərə artırılması ilə yer bildirən bir sıra isimlər ya-

ranıb: qışlaq, yaylaq... Maraqlıdır ki, “Kitab”ın dilində bu sözlər-

dən birincisinə (qışlaq) rast gəlinmir, ikincisi isə (yaylaq) üstün 

mövqedə  çıxış edir:  yaylaq (dağ yeri; yayda qoyun və mal-qara 

sürülərinin saxlandığı yer). “Qarşu yatan qara tağı sorar olsam, 

yaylaq kimüη?” (D-102). 

Diqqətçəkən məqamlardan biri də budur ki, zaman-məkan 

vəhdəti “y” cingiltili samiti ilə başlanan türk mənşəli bir sıra za-

man və  məkan məzmunlu sözləri də  əhatə edir: yer-məkan se-

mantikası: yer (yer kürəsi; yer qabığının üst qatı; torpaq  və s. an-

lamlı); zaman semantikası: yaz, yay, yil (il), yarın (sabah)... (bu 

sözlər “Kitab”ın dilində intensivliyi ilə fərqlənir). Bu tip vahidlər 

təsadüfi oxşarlıqları yox, eyni semantik yuvadan şaxələnməni xa-

tırladır. Həmin semantik yuvada isə nüvə kimi “yer” sözü götürülə 

bilər. Bu da problemə astronomiya və dilçilik kontekstində yanaş-

ma tələb edir: “yer kürəsinin Günəş ətrafında bir dəfə dövr etdiyi 

müddət bir ildir”: müq.et: yer→yil (il); “y” ilə başlanan yıl//yil sö-

zü qədim türk dilində “işıq” mənasını ifadə edib;  ilin qış ilə yay 

arasında olan fəsli “yazdır”: müq.et: yer→yil (il)→yaz; ilin yazla 

                                                            

1

 Ə.Şükürlü. Zərf. Müasir Azərbaycan dili. II cild, Bakı, 1980, səh.394. 

---