Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

199

 

deldəki “srağagün” anlamlı “dün” və “gün” sözləri zəngin qafiyə-

lər kimi çıxış edir; 

– “Sudan keçdi, bu gəz bir qurda tuş oldı” (D-45). Su kultu 

və qurd toteminə birbaşa işarə olunan bu cümlədə zaman-məkan 

vəhdətinin mifoloji görüşlər kontekstində canlandırılması açıq-

aydın görünür. Bu mənada R.Kamalın qənaətləri elmi və inandı-

rıcıdır: “Qazan xan yağmalanmış evinin xəbərini sudan,  qurddan 

və köpəkdən sorur. Onun  su ilə, qurd və köpəklə  xəbərləşməsi 

mifopoetik düşüncə hadisəsidir...”

1

. 

Türkologiyada bir sıra  şəkilçi morfemləri və düzəltmə söz-

lərdə özünü göstərən zaman-məkan vəhdətinə, demək olar ki, mü-

nasibət bildirilməyib. Bu mənada aşağıdakılara diqqət yetirək: 

Şəkilçi morfemlərində zaman-məkan vəhdəti. Bu cür 

şəkilçilərə nümunə olaraq aşağıdakıları göstərmək olar: 

-anda

2

. İki qrammatik şəkilçinin sintezindən yaranıb; 

-an

2

 (indiki zaman məzmunlu feli sifət şəkilçisi) + -da (ismin  yer-

lik hal şəkilçisi) = -anda

2

. Burada bir məqamı xatırlatmaq lazım 

gəlir: “-da

2

 yerlik hal şəkilçisinin yer-məkan anlamlı “ta” hissəci-

yindən (əslində, “ta” leksemindən) törəmə olduğunu ehtimal etmi-

şik”

2

. Deməli, zaman və məkan məzmunlu şəkilçilərin qovuşması  

nəticəsində zaman məzmunlu -anda

2

 feli bağlama  şəkilçisi yara-

nıb.  

-anda

2

 şəkilçili  feli bağlamaları “Kitab”ın dili kontekstində 

nəzərdən keçirək: “Hər atanda on iki batman daş atardı” (D-57). 

Burada “atanda” feli bağlaması hərəkəti zamana görə tamamlayır.  

Dəqiq  desək,  bu  tip  cümlələrdə -anda morfemi ilə “ifadə olunan 

hərəkətin icra prosesi elə bir zamanı təşkil edir ki, bu vaxtda digər 

hadisə və ya hərəkət həyata keçirilir”

3

. 

                                                            

1

 R.Kamal. “Kitabi-Dədə Qorqud”un kommunikativ məkanı: miforitual aspekt. 

Bakı, 2013, səh.142. 

2

 Ə.Tanrıverdi. Dilimiz, mənəviyyatımız. Bakı, 2008, səh.72. 

3

 M.Rəhimov. Azərbaycan dilində fel şəkillərinin formalaşması tarixi. Bakı, 1965, 

səh.169. 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

200

 

“Kitab”ın dilində işlənən “Ağ ban evim dikilində  yurdı qal-

mış, Qarıcıq anam olurunda yeri qalmış, Oğlım Uruz  ox atanda 

puta qalmış...” misralarındakı feli bağlamalar belə izah olunur: 

“...Bu misralardakı dikilində, olurunda, atanda sözlərini dik-il-in-

də, ol-ur-un-da, at-an-da şəklində kök və şəkilçilərə ayırmaq olar. 

Əvvəlki iki sözdə kökdən sonra işlənən -il və -ur  felin növ şəkil-

çiləridir. Feli sifət şəkilçisinin həm açıq, həm də  qapalı  sait va-

riantının olması (-in, -un, -an) bu şəkilçiləri çox qədim dövrlərə 

bağlayır. Dikilində, olurunda – tikilən yerdə, oturan yerdə, atanda-

atdığı yerdə mənasındadır. Feli sifət şəkilçisi ilə hal şəkilçisi (-in, -

də) birləşərək feli bağlama kimi çıxış edir və yaratdığı tərkib yer 

zərfliyi mənasındadır”

1

. “Kitab”ın 1988-ci il Bakı nəşrində həmin 

sözlərdən ikisi (oturunda, atanda) məhz  feli sifətlər kimi sadələş-

dirilib: oturduğu,  atdığı

2

. Bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki, 

“Kitab”ın dilində, ümumən qədim türk dilində zaman və  məkan 

məzmunlu şəkilçi morfemlərinin qovuşmasından yaranmış -anda

2

 

şəkilçisi həm feli sifət, həm də feli bağlama  şəkilçisi kimi çıxış  

edib. Sonrakı dövrlərdə isə bu müvazilik ikincisinin (feli bağlama) 

ədəbi dilimizdə sabitləşməsi ilə yekunlaşıb. Bu hadisəyə “Kitab”ın 

dili kontekstində aydınlıq gətirməyə çalışan Ergin (Qəhrəmanova) 

Yeganə ilk olaraq diqqəti “Dastan”da işlənən bir neçə nümunəyə 

yönəldir: Tavla-tavla bağlananda atuma yazıx!; Qartaş deyü sıq-

layanda yoldaşıma yazıx!; Yumru-ğunda talbınanda şahin quşuma 

yazıx! Sonra isə belə bir şərh verir: “...ikinci qrupa daxil olan 

cümlələrdəki (yuxarıdakı nümunələr nəzərdə tutulur – Ə.T.) sözlər 

haqqında eyni fikri söyləməkdə bir qədər çətinlik çəkirik. Fikri-

mizcə, bu nümunələrdəki -anda

2

 şəkilçisi hələ tamamilə feli bağ-

lamalaşmamış, feli bağlamaya doğru inkişaf keçirməkdə olan feli 

sifətlərdir”

3

. Müəllifin qeydləri  -anda

2

 feli bağlama  şəkilçisinin 

                                                            

1

 Q.Kazımov. Azərbaycan dilinin tarixi. Bakı, 2003, səh.489-490. 

2

 Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1988, səh.142. 

3

 Ergin (Qəhrəmanova) Yeganə. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında felin təsriflən-

məyən formaları. Bakı, 2011, səh.23. 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

201

 

dinamikası barədə müəyyən təəssürat yaradır. Amma bu dinami-

kanı ellipsis kontekstində  izləmək, onun məntiqi əsaslarını dəqiq-

ləşdirmək lazım gəlir. Bəri başdan qeyd edək ki, “Kitab”ın Zeyna-

lov-Əlizadə  nəşrində (Bakı, 1988) yuxarıdakı nümunələr mətnin 

semantikasına uyğun sadələşdirilib: bağlananda-bağlanan, sıqla-

yanda (sızlamaq) – sızlayan, talbınanda (qanad çalmaq) – qanad 

çalan. Həmin feli bağlamaları belə bərpa etmək olar (ellipsisə uğ-

ramış sözləri  əlavə etməklə): bağlananda-bağlanan vaxtda (anda, 

zaman-da...); sıqlayanda-sıqlayan vaxtda (anda, zamanada...), 

talbı-nanda-talbınan vaxtda (anda, zamanda...). Bu o deməkdir ki, 

-anda

2

  şəkilçisindəki -da

2 

morfemi substantivləşmə  nəticəsində 

ellipsisə uğramış sözün funksiyasını yerinə yetirir. Deməli, -anda

2

 

şəkilçisinin məkan deyil (əslində, prinsipcə -da

2

 yerlik hal şəkilçi-

sinə görə -anda

2

  məkan məzmunlu  şəkilçi kimi sabitləşməli idi), 

məhz zaman məzmunlu feli bağlama  şəkilçisi kimi sabitləşməsi 

heç də təsadüfi deyil. Zaman məzmunlu gün, ay, il kimi isimlərə -

da

2

 şəkilçisinin artırılması ilə düzəlmiş gündə, ayda, ildə tipli söz-

lər də dediklərimizi arqumentləşdirə bilər. Burada yekun kimi o da 

vurğulanmalıdır ki, -anda

2

  şəkilçisi “Kitab”ın məhz Azərbaycan 

dilində yazıldığını şərtləndirən ən mühüm detallardan biridir: “Bu 

şəkilçi indi də Azərbaycan dilində canlıdır və türk dillərindən 

Azərbaycan dilini fərqləndirici bir əlamət kimi işlənməkdədir. Bu 

şəkilçinin “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında işlənməsi bir daha 

isbat edir ki, ümumxalq Azərbaycan dili özünə xas olan cəhətlərilə 

IX-XI əsrlərdə artıq müstəqil bir dil halında formalaşmışdır”

1

;  

-dıqda

4

.  Zaman məzmunu ifadə edən  -dıqda  (-dikdə, -duq-

da, -dükdə) feli bağlama şəkilçisi türkoloji araşdırmalarda belə sə-

ciyyələndirilir: -dıq (keçmiş zaman məzmunlu feli sifət  şəkilçisi) 

+ -da

2

  (ismin yerlik hal şəkilçisi). -dıqda, -dikdə şəkilçili feli bağ-

lamalara “Kitab”ın dilində az təsadüf olunur: “Oğuzuη ala gözli 

qızı-gəlini bildıqda//Hər kişi sözün söylədikdə” (D-197). Bu nü-

munələrdəki feli bağlamalardan “bildıqda”nın transkripsiyasını 

                                                            

1

 Ə.Dəmirçizadə. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili. Bakı, 1959, səh.110. 

---