Mövzu “Sosial iş nəzəriyyəsi və təcrübəsi-1” fənninin predmeti, məqsədi və vəzifələri
XIX-XXI əsrlərdə sosial iş sahəsində Şərq və Qərb əlaqəliliyi
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2.2.
XIX-XXI əsrlərdə sosial iş sahəsində Şərq və Qərb əlaqəliliyi XIX əsrin II yarısı – XX əsrin əvvəllərindəki tarixi-sosioloji, statistik, sosial-iqtisadi tədqiqatlar bir daha sübut edir ki, ictimai şüurda məöişət problemləri prioritet yer tutmaqla, qlobal məsələlər sırasına daxil olaraq, iqtisadi, siyasi və sosiomədəni proseslərin inkişafına nəzərə çarpacaq təsir göstərir. İlk növbədə ictimai həyatın urbanizasiya hadisəsini qeyd etmək lazımdır. Çünki məhz bu proses, o dövrdə intensiv sənaye inkişafının əsasını qoymaqla, kənd əhalisinin kütləvi surətdə şəhərə axınına təkan vermiş oldu. Bütün bunların məntiqi nəticəsi olaraq, cəmiyyətdə marginal təbəqələrin nisbəti, xüsusilə də şəhər şəraitinə zəif uyğunlaşmış birinci və ikinci nəsil şəhərlilərin sayı artmağa başladı. İctimai hadisə kimi, üasir sosial iş sisteminin formalaşmasına təsir göstərən önəmli amillərdən biri kimi XIX əsrdə zəhmətkeşlərin öz hüquqları uğrunda apardıqları mübarizədir. İri şəhərlərdə və sənaye müəssisələrində işçilərin sayının və sıxlığının artması, fəhlə hərəkatının və həmkarların təsisatlanma prosesini gücləndirməklə, həm burjua hökumətləri, həm də iri sahibkarlar qarşısında sosial işin müxtəlif formalarının tətbiqinin dəstəklənməsi zərurətini tələb kimi qoydu. Bu tələblərə diqqətin yetirilməməsi onunla nəticələnə bilərdi ki, onsuz da vüsət almaqda olan tətil və hərbi toqquşmalar dalğası alovlana bilərdi. XX əsrdə proletar inqilabının alovları bəzi ölkələrdə, o cümlədən Rusiyada alovlandı. Bu inqilabın dağıdıcı xarakteri, mütərəqqi ictimaiyyəti daha ədalətli ictimai quruluşa keçidin təkamül yolarını axtarmağa, mövcud və yaranmaqda olan sosial problemlərin həlli istiqamətində daha çevik mexanizmlərinin işlənib hazırlanmasına məcbur etdi. Qərb ölkələrinin inkişafını müşayiət edən iqtisadi tərəqqi onlar üçün sosial problemlərin kəskinləşməsinə dönürdü. Onun pik nöqtəsi sənaye çevrilişindən sonrakı dövrə təsadüf etmişdir. Bu dövrdən 34 xeyriyyə fəaliyyəti və ehtiyacı olanlara dövlət yardımı eyni zamanda mövcud olmağa başladı. Bu iki mənbəyin birləşməsi sosial işin peşə kimi yaranmasına gətirib çıxarmışdı. İkinci Dünya müharibəsindən əvvəl tamamlanmış bu peşənin təşəkkülü demək olar ki, Şərq ölkələrinə toxunmamışdır. Bu ölkələrin iqtisadiyyatında dövlət mülkiyyəti üstünhlük təşkil edirdi, sosial sahə isə ciddi sarsılmalardan (daimi siyasi qeyri-sabitlik şəraitində icma münasibətlərinin sarsılmazlığı sayəsində) çəkinirdi. Qədim yunanların artıq imtina etdikləri ənənələrə qeyd-şərtsiz riayət, bu ölkələrdə onların qərbin təsiri obyektlərinə çevrilməsinə qədər dəyişməz qalmışdı. Bu təsirin nəticələrindən biri sosial problemlərin kəskinləşməsi olmuşdur. Bu, yalnız xüsusi mülkiyyətin inkişaf etməsi ilə deyil, həm də insanlarr üçün onların həyat tərzinin sabitliyinin təminatı qismində çıxış edən ənənəvi icma əlaqələrinin zəifləməsi ilə bağlı idi. Təəccüblü deyil ki, XX əsrin 30-cu illərində sosial iş Şərq ölkələrində (əvvəlcə müasir İsrailin ərazisində, sonra isə Hindistanda və Misdirdə) yaranmışdır. Qərbi Avropa ölkələrində ilkin müharibədən sonrakı onillik həm iqtisadi, həm də bir çox digər sahələrdə Amerika təsiri altına düşmüşdür. Bu təsir xüsusilə İkinci Dünya Müharibəsinin nəticələrinin aradan qaldırılmasında mühü rol oynamış sosial işi əhatə edirdi. Müxtəlif ölkələrin sosial işçiləri arasında müharibə nəticəsində qırılmış əlaqələr bərpa olunurdu. Bunun nəticəsində sosial işçilərin beynəlxalq federasiyasının yaranması dururdu. Bununla da ehtiyacı olanlara yardıma yönəldilmiş peşə fəaliyyətinin inkişafının ikinci mərhələsi başa çatdı. Sosial işin inkişafında son dörd onillik xüsusi yer tutur. Şübhəsiz ki, buna 1956-cı ildə yaradılmış Sosial İşçilərin Beynəlxalq Federasiyasının fəaliyyəti səbəb olmuşdur. Digər tərəfdən, həmin ildə sosializm binasının özülü dağılmağa başlamışdı (Sov. İKP-nin XX qurultayı və Macarıstanda üsyan). Onun böyüməsi XX əsrin 80-ci illərinin sonları, 90-cı illərinin əvvəllərində SSRİ-nin dağılmasına gətirib çıxarmışdır. Sosial işin inkişafında dövlət, həmçinin ehtiyacı olanlara yardım etməklə məşğul olan ictimai və özəl təşkilatlar üstünlük təşkil edə bilər. Birinci halda sosial işin paternalist modeli, ikinci halda isə liberal 35 modeli haqqında danışmaq olar. Belə ki, Böyük Britaniyada, sosial iş, əsasən, dövlət agentlikləri, Amerika Birləşmiş Ştatlarında isə qeyri- dövlət təşkilatları tərəfindən həyata keçirilir. Rusiyanın formalaşmış ənənələri əsasında orada sosial işin inkişafını müəyyən edən başlıca amil dövlətdir. Rusiya məhz dövlət sosial təminat sistemi əsasında sosial işçi peşəsinin daxiledilmə təşəbbüsünü irəli sürmüşdür. Dövlət agentlikləri ilə yanaşı, ictimai və özəl agentliklər də yaranmış, lakin onların ehtiiyacı olanlara peşəkar yardımın inkişafında əməkləri az olmuşdur. Əhalinin sosial rifahının yüksəldilməsi və yoxsulluğun azaldılması səyləri həmişəki kimi ümumbəşəri bir vəzifədir. Əgər əvvəllər yoxsulluq əsasən ailə gəlirlərinin səviyyəsi və onun ərzaqla təminatı vəziyyəti ilə ölçülürdüsə, bu məfhum getdikcə daha geniş məna daşımağa başladı. Müasir dövrdə yoxsulluğun azaldılması, həm də hər kəsin təhsil almaq, səhiyyə xidmətlərindən istifadə etmək, kişilərlə qadınların hüquq bərabərliyinə nail olmaq, infrastruktur və kommunal xidmətlərə olan ehtiyacı tam ödəmək, torpaqda, su ehtiyatlarından istifadə, ətraf mühitin yaxşılaşdırılması, bir sözlə, insan üçün layiqli həyat səviyyəsini təmin etmək deməkdir. Azərbaycan dövlətinin bu sosial öhdəlikləri qarşıya qoyub onlara doğru irəliləmək səyləri heç də asan başa gəlməmişdir. 1988-ci ildən etibarən Ermənistanın hərbi təcavüzü nəticəsində ölkəmizdə əhalinin tkcə sosial rifah halı yox, bütövlükdə təhlükəsizliyi real qorxu altında qalmışdır. Müharibənin coğrafiyasının genişlənməsi nəticəsində zərər dəymiş, 1 milyon insan qaçqın və məcburi köçkün vəziyyətinə düşmüş, iqtisaiyyatımızın güclü tənəzzülü başlamışdı. SSRİ dağıldıqdan sonra MDB məkanında böhran halları gündən-günə dərinləşdiyindən, dövlətçiliyimizin varlığı belə təhlükələrlə üz-üzə qalmış, həmvətənlərimizin haqq və hüquqlarının kütləvi şəkildə pozulması, həyat səviyyəsinin görünməmiş dərəcədə pisləşməsi meylləri adi hal almışdı. Belə bir mürəkkəb şəraitdə, güclü xarici və daxili maneələrə, təxribatlara baxmayaraq, Ümummilli Lidder Heydər Əliyevin xalqın təkidli tələbi ilə yenidən hakimiyyətə qayıtması həyati əhəmiyyəti kəsb edir. Onun məqsədyönlü səyləri ilə qısa vaxt ərzində ölkəmizdə sabitlik 36 və birlik bərqərar oldu, vətəndaşların təhlükəsiz həyat şəraitini təmin etmək sahəsində təxirəsalınmaz tədbirlər həyata keçirildi. XX əsrin 90-cı illərdə yaşanan məlum mürəkkəb və gərgin problemlərə baxmayaraq, son Minilliyin Bəyannaməsinə ilk imza atan ölkə rəhbərlərindən biri də Ümummilli liderimiz, Azərbaycan Respublikiasının Prezidenti Heydər Əliyev oldu. Strateji baxımdan Minilliyin İnkişaf Məqsədlərinə qoşulan bir ölkə kimi, bu sənədlə bağlı son illər həyata keçirilmiş tədbirlərin bazasında yeni fəaliyyət sahələri ön plana çıxarılır. İlkin mərhələ olaraq, müəyyən edilən öhdəliklərin ölkə şəraitinə uyğun həyata keçirilməsini təmin etmək məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin 20n fevral 2003-cü il tarixli 854 nömrəli Fərmanı ilə ―2003- 2005-ci illər üçün Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf üzrə Dövlət Proqramı‖ təsdiq edildi. 2003-cü ilin oktyabr ayında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin təşkilatçılıq və idarəetmə bacarığı sayəsində bu mühüm vəzifə uğurla həyata keçirilir. Ölkəmizdə ümumi makroiqtisadi sabitlik nəinki qorunub saxlanıldı, əksinə, dinamik iqtisadi artımın davamlılığı daha etibarlı şəkildə təmin edildi, inflyasiya səviyyəsi tənzimləndi. Bütün bunlar ölkənin maliyyə imkanlarını hərəkətə gətirdi, mövcud olan sosia gərginliyin, o cümlədən, sosial sahənin irəliləyişinin və yoxsulluq probleminin həlli istiqamətində təsirli tədbirlərin həyata keçirilməsinə imkan yaratdı. Respublika Prezidenti İlham Əliyev 15 sentyabr 2008-ci ildə geniş əhəmiyyət daşıyan bir sənədi – ―2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və davamlı inkişaf Dövlət Proqramı‖nı təsdiq etdi. Sərəncamda deyilir: ―Ölkəmizdə sosial problemləri, o cümlədən yoxsulluq probleminin həlli istiqamətində Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 20 fevral 2003-cü il tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş ―2003-2005-ci illər üçün Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf üzrə Dövlət Proqramının həyata keçirilməsi nəticəsində 2005-ci ildə yoxsulluq səviyyəsi 2002-ci illə müqayisədə 46,7 faizdən 29,3 faizə endirilmişdir. Sonrakı illər bu istiqamətdə nailiyyətlər daha da artırılmış və 2007-ci ilin 37 axırına yoxsulluq səviyyəsi 15,8 faiz təşkil etmişdir‖. 2014-cü il üçün bu göstərici 5 faizdir. Yeni Dövlət Proqramının respublikamız üçün önə çıxardığı strateji məqsədlər ciddi olduğu qədər də həyati əhəmiyyət daşıyır: -makroiqtisadi sabitliyi saxlamaqla və qeyri-neft sektorunu tarazlı inkişaf etdirməklə davamlı iqtisadi artımın təmin edilməsi; -əhalinin gəlir əldə etmək imkanlarının genişləndirilməsi, yoxsul əhalinin sayının əhəmiyyətli dərəcədə azaldılmasına nail olunması; -səmərəli sosial müdafiə sistemini inkişaf etdirməklə yaşlı əhalinin, aztəminatlı ailələrin və sosial cəhətdən xüsusilə həssas qrupların riskinin azaldılması; -qaçqın və məcburi köçkünlərin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması tədbirlərinin sistemli şəkildə davam etdirilməsi; -təhsil və səhiyyə sahəsində əsas xidmətlərin keyfiyyətinin yüksəldilməsi və onları əldə etmək üçün bərabər imkanların yaradılması; -sosial infrastrukturun inkişaf etdirilməsi, kommunal xidmətlər sisteminin təkmilləşdirilməsi; -ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılması, ətraf mühitin davamlı idarə olunmasının təmin edilməsi; -gender bərabərliyinin dəstəklənməsi; -institusional islahatların davam etdirilməsi və dövlət idarəetməsinin təkmilləşdirilməsi. Sosial siyasət-yoxsulluğun azaldılmasına, rifah halının yüksəldilməsinə xidmət edən geniş bir anlayışdır. Sosial müdafiənin konkret mənada məqsədi ondan ibarətdir ki, o, yoxsulluğu aradan qaldırsın, insan tələbatının və həyat səviyyəsinin normal durumunun ödənilməsinə yönəlsin. Hər kəs yaşayış üçün kifayət edəcək minimum vəsait əldə edə bilsin, fərdin məşğulluğuna və istirahətinə, sağlamlığının qorunmasına, mənzil təminatına, xəstəlik baş verdikdə, qocaldıqda, ailə başçısını itirdikdə öhdəsində olan uşaqları tərbiyə etmək üçün zəmanət verəcək ilkin hüquqların təmin olunması reallaşa bilsin. 38 Daha geniş mənada isə sosial müdafiə anlayışı aztəminatlı əhali qruplarının məcmu gəlirlərinin yaşayış minimumundan aşağı olmasına imkan verməyi, dövlətin öz vətəndaşlarının yalnız cari gəlirlərinə deyil, həm də onların pul əmanətlərinin, əmlak yığımlarının da qorunmasına zəmanət verməyi özündə ehtiva edir. Mühüm olan Beynəlxalq sənədi – İqtisadi, Sosial, Mədəni Hüquqlar Haqqında Paketi yada salaq. Sənədin 11-ci maddəsi bütün ölkələrdə insanlar arasında həyat səviyyəsini müəyyən edə biləcək hüququnu təmin etməyə çalışır. Bu sənədin əhəmiyyəti ondadır ki, o, Sosial Təminat Haqqında Konvensiyada və İnsan Hüquqlarının Ümumi Bəyannaməsində göstərilən sosial təminat hüquqlarına (tibbi xidmət, xəstəliyə görə müavinət, işsizliyə görə müavinət, yaş üzrə müavinət, əmək və istehsalat zədələrinə görə müavinət, ailə və analıq müavinətləri, əlilliyə görə müavinətlər, ailə başçısının itirilməsi ilə əlaqədar müavinətlər) əlavə olaraq aşağıdakı vacib hüquqları təsbit edir. Bununla da sosial təminat anlayışının dairəsini xeyli genişləndirir: • Kifayət qədər qidalanma hüququ; • Sağlamlıq hüququ; • Kifayət qədər paltara (geyimə) malik olmaq hüququ; • Mənzildə yaşamaq hüququ; • İş tapmaq və işləmək hüququ; • Təhsil almaq, intellektual hüququ və s. Hazırda ölkəmizdə sosial müavinətlərin ayrılmasını, sosial xidmətlərin göstərilməsini tənzimləyən vacib qanunvericilik aktları mövcuddur: • ―Vətəndaşların pensiya təminatı haqqında‖ Azərbaycan Respublikasının Qanunu; • ―Əlilliyin qarşısının alınması, əlilliyin reabilitasiyası və sosial müdafiəsi haqqında‖ Azərbaycan Respublikasının Qanunu; • ―Ahıllara sosial xidmət haqqında‖ Azərbaycan Respublikasının Qanunu; • ―Məşğulluq haqqında‖ Azərbaycan Respublikasının Qanunu; 39 • ―Veteranlar haqqında‖ Azərbaycan Respublikasının Qanunu; • ―Şəhid adının əbədiləşdirilməsi və şəhid ailələrinə edilən güzəştlərin tətbiqi qaydaları haqqında‖ Azərbaycan Respublikasının Qanunu; • ―Valideynlərini itirmiş və valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqların sosial müdafiəsi haqqında‖ Azərbaycan Respublikasnın Qanunu; • ―Aztəminatlı ailələrin uşaqlarına müavinətlərin təyin edilməsi və verilməsi qaydaları haqqında‖ təlimat. Ünvanlı sosial yardımların ayrılması və təyin olunması üçün bütün normativ-hüquqi sənədlər hazırlandıqdan sonra respublikanın Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi tərəfindən qısa müddət ərzində lazımi təşkilati-metodiki tədbirlər görülmüş, 12 iyul 2006-cı il tarixdən bu vacib kompaniyaya start verilmişdir. Qanun müəyyən edir ki, Ünvanlı Sosial Yardım (ÜSY) hüququna orta aylıq gəəliri onlardan asılı olmayan səbəblərdən, yəni ailə üzvlərinin əmək qabiliyyətini itirmiş olması, ailənin əmək qabiliyyəti üzvünün müvafiq icra hakimiyyəti orqanında işsiz kimi qeydə alınması, vəfat etməsi, məhkəmə tərəfindən itkin düşmüş və yaxud vəfat etmiş hesab edilməsi, azadlıqdan məhrum edilməsi, ailə üzvünün olduğu yerin məlum olmaması və s. səbəblərdən hər bir ailə üzvü üçün ehtiyac meyarının məcmusundan aşağı olan aztəminatlı ailələr malikdirlər. Göründüyü kimi, ÜSY ancaq ailəyə verilir, ayrı-ayrı fərdlərə yox. Ehtiyac meyarı-əhalinin əsas sosial-demoqrafik qrupları üzrə yaşayış minimumundan asılı olaraq ünvanlı dövlət sosial yardımının təyin olunması əqsədilə dövlət büdcəsi ilə birgə hər il üçün təsdiq edilən həddir. Sosial yardımın məbləği-ailənin orta aylıq gəliri ilə hər bir ailə üzvü üçün ehtiyac meyarının məcmusu arasında yaranan fərq nisbətinə hesablanıb tapılır. Bəzən ünvanlı dövlət sosial yardımını digər sosial xidmət və yardımlarla – pensiyalarla, ailə başçısını itirməyə görə, işsizliyə, uşağın doğulmasına görə ödənilən yardım və müavinətlərlə səhv salırlar. Yadda 40 saxlamaq lazımdır ki, Ünvanlı Dövlət Sosial Yardımı-aztəminatlı ailələrə dövlət tərəfindən göstərilən pul yardımıdır. Dövlət bu yardımı göstərməklə, aztəminatlı ailələrin sosial müdafiəsini təmin etmək, onların ən sadə ehtiyacını ödəmək, aclıqdan, yoxsulluqdan və səfalətdən xilas etmək məqsədini daşıyır. ―Uşaq hüquqları haqqında‖ Azərbaycan Respublikası Qanununun 4-cü maddəsinə uyğun olaraq, Azərbaycan Respublikasında uşaq hüquqlarının müdafiəsinə mandatlı agentliklər daxildir: • Məhkəmə və prokurorluq orqanları; • Yetkinlik yaşına çatmayanların işləri və hüquqlarının müdafiəsi üzrə komissiyalar; • Bələdiyyələr; • İctimai birliklər. Uşaq müdafiəsi sistemində mühüm yeri olan bir sıra qurumlar mövcuddur ki, bunlardan aşağıda qeyd olunanları göstərmək olar: •Əhalinin Əmək və Sosial Müdafiəsi Nazirliyi; • Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi; • Yetkinlik yaşına çatmayanların sosial reabilitasiyası müəssisələri; • Uşaq evləri; • Təhsil idarələri və təhsil müəssisələri; açııq və qapalı tip təhsil müəssisələri; • Səhiyyə idarələri və səhiyyə müəssisələri; • Tibbi-pedaqoji komissiyalar; • Qəyyumluq və övladlığa götürməyə dair komissiyalar; •Yetkinlik yaşına çatmayanların işlərinə dair daxili işlər orqanlarının şöbələri. Azərbaycanda uşaq müdafiəsi sahəsində çalışan mütəxəssislərin əsasən aşağıdakı problemlərlə üzləşməsinə rast gəlinir: 41 • Bir çox terminlərin dəqiq tərifi yoxdur (məsələn, ―risk qrupuna aid uşaqlar‖). Bununla əlaqədar, uşağın gələcək həyatı üçün vacib qərarların qəbulu subyektiv xarakter daşıya bilər. •Konkret hansı növ böhran vəziyyətinin ailənin və uşağı risk vəziyyətinə məruz qoymasını müəyyənləşdirmək üçün birmənalı meyarlar yoxdur. • Ailəyə dəstək üçün yönəlmiş profilaktik işlər yetərincə koordinasiya olunmamışdır və s. Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|