Mövzu “Sosial iş nəzəriyyəsi və təcrübəsi-1” fənninin predmeti, məqsədi və vəzifələri
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2.5. Sosial xidmətin formaları
Sosial xidmətin formaları aşağıdakılardır: 48 1. Evdə (səyyar) sosial xidmət Evdə (səyyar) sosial xidmətə götürülmək üçün aşağıdakı şərtlərin eyni zamanda olması tələb olunur: • Ahıllıq, əlillilik, sağlamlıq imkanlarının məhdudluğu, eləcə də xəstəliyin terminal (son) mərhələsində olması ilə əlaqədar sosial xidmətə ehtiyacın (məsələn; özünəqulluq qabiliyyətinin olmaması və s.) mövcudluğu; • Onlarla eyni yaşayış məntəqəsində yaşayan əmək qabiliyyətli qohumları və ya qanuni nümayəndələrinin olmaması. Eyni yaşayış məntəqəsi dedikdə konkret inzibati ərazi vahidi (kənd, şəhər, qəsəbə və s.) nəzərdə tutulur. Evdə (səyyar) sosial xidmətə aşağıdakılar daxildir: • Dərman vasitələri, zəruri ərzaq və əsas tələbat mallarını almağa köməklik göstərilməsi; • İstirahətin təşkil olunmasında, qida qəbul edilməsində cə digər məişət xidmətlərinin göstərilməsində köməklik göstərilməsi; • Tibbi və psixoloji yardım almaqda köməklik göstərilməsi; • Yaşayış şəraitinin sanitariya-gigiyena tələblərinə uyğunlaşdırılması; • Hüquqi məsləhət alınmasına köməklik göstərilməsi; • Əlillərə və 18 yaşadək sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlara reabilitasiya xidmətinin göstərilməsi. Ticarət-iaşə xidməti zəruri, ərzaq, sənaye və məişət əşyalarını ticarət müəssisələrindən almaq, bazarlıq etmək, lazım gələrsə xörək hazırlamağı nəzərdə tutur. Məişət xidməti: mənzilləri sahmana salmaq, əşya və avadanlıq təmiizləmək və yumaq, lazım gələrsə, yataq və geyim əşyalarının camaşırxanaya, kimyəvi təmizləmə məntəqəsinə aparıb gətirmək və s. Kommunal xidməti üzrə: ə.ya və avadanlığı təmirə vermək və almaq, təmir məqsədilə evə usta çağırmaq. İstiliyə, yanacağa, təmirə olan ehtiyacların ödənilməsi məqsədi ilə aidiyyəti təşkilatlarla əlaqə saxlamaq və s. 49 Tibbi xidmət üzrə: lazım gəldikdə evə həkim çağırmaq, təyinatla əczaxanadan dərman almaq, həkimin məsləhəti ilə ilk tibbi köməkliklər göstərmək. Təsərrüfat işləri üzrə: həyətyanı sahəni təmizləmək və becərmək, məhsulu toplamaq və s. Digər xidmətlər üzrə: qəyyumluq və himayəçilik sənədləriinin hazırlanmasına,. Tənha ahıl vətəndaşların və əlillərin internat evinə göndərilməsi üçün lazımi sənədlərin toplanmasına köməklik göstərmək. Eyni yaşayış sahəsində xidmətə götürülmüş ər-arvad, valideyn- övlad və bacı-qardaş xidmətdə bir nəfər kimi qeydə alınırlar. Vətəndaşlara maddi köməklik göstərilib humanitar yardım verilərkən xidmətə götürülmüş ər-arvad, valideyn-övlad, bacı-qardaş iki nəfər kimi nəzərə alınmalıdır. Yoluxucu və ya ağır ruhi xəstəəliyi olan tək ahıl vətəndaşlar və əlillər tibb və əhalinin sosial müdafiəsi müəssisələrində müalicə edilməli və ya evlərində sosial-məişət xidmətinə götürülməlidirlər. 2. Yarımstasionar (günərzi) sosial xidmət. Yarımstasionar (günərzi) sosial xidmət özünün əsas həyati tələbatını müstəqil təmin edə bilən və aktiv hərəkət qabiliyyəti olan ahıllar və əlillərə, o cümlədən çətin həyat şəraitində olan yetkinlik yaşına çatmayanlara gündüz və ya gecə vaxtlarıda sosial-məişət, tibbi, mədəni və başqa xidmətlər göstərilməsindən, asudə vaxtın səmərəli təşkil olunmasından, onların münasib əmək fəaliyyətinə cəlb olunmasından ibarətdir. Sosial xidmətin bu forması ölkəmizdə geniş yayılmışdır. Lakin son illərdə günərzi qayğı mərkəzlərinin yaradılması və fəaliyyəti sosial xidmətin bu formasının məqsədəuyğunluğunu təsdiq edir. Məsələn, hər hansı bir ahıl öz evində yaşayır və fəal həyat tərzinə malikdir. Lakin həmin ahılın asudə vaxtının təşkili, tibbi nəzarətdə olması ehtiyacı var. Ahıllar üçün təşkil olunan bu cür yarımstasionar evlərdə həmin şəxslər gündüz vaxtı gəlirlər, çay içirlər, nərd oynayırlar, cəmiyyətə inteqrasiya olunurlar. 50 3. Stasionar sosial xidmət. Tibbi-sosial ekspert komissiyasının qərarına əsasən özünün əsas həyatı tələbatını müstəqil təmin edə bilməyən, əmək qabiliyyətli qohumlarının və ya qanuni nümayəndələrinin həmin şəxslərə qulluq edə bilməyəcəkləri barədə yazılı ərizələri olan, habelə fəaliyyət qabiliyyəti olmayan çətin həyat şəraitində olan şəxslər zərurət olduqda sosial xidmət müəssisəsinə yerləşdirilə bilər. Stasionar sosial xidmət, bu məqsədlə yaradılmış müəssisədə sosial xidmət göstərilən şəxslərin (ailələrin) fiziki durumuna və səhhətinə uyğun həyat şəratinin yaradılmasından, tibbi və sosial reabilitasiya tədbirlərinin həyata keçirilməsi kimi, qulluğun təşkilindən ibarətdir. Stasionar sosial xidmətə götürülmə (yerləşdirmə) üçün aşağıdakı iki şərtin olması vacibdir: • Çətin həyat şəraitində olan şəxsin məhkəmə tərəfindən fəaliyyət qabiliyyəti olmayan hesab edilməsi, özünün əsas həyati tələbatını müstəqil təmin edə bilməməsi; • Onlara baxmağa borclu olan əmək qabiliyyətli qohumlarının və ya qanuni nümayəndələrinin həmin şəxslərə qulluq etməkdən imtina etməsi barədə yazılı ərizəsinin olması. Çətin həyat şəraitində olan şəxs müvafiq dövlət orqanının qərarına əsasən dövlət sosial xidmət müəssisəsinə yerləşdirilir. Çətin həyat şəraitində olan şəxslərin (ailələrin) dövlət sosial xidmət müəssisələrinə yerləşdirilməsi qaydası Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyən edilir. 4. Sosial-məsləhət yardımı. Sosial məsləhət yardımının məqsədi, çətin həyat şəraitində olan şəxslərin (ailələrin) cəmiyyətə inteqrasiyasını, ailədə sağlam münasibətlərin yaradılmasını təmin etməkdən ibarətdir. Sosial-məsləhət yardımına aşağıdakılar daxildir: • Qohumlarından və ya digər qanuni nümayəndələrindən ayrı yaşayan və sosial məsləhət yardımına ehtiyacı olan şəxslərin (ailələrin) müəyyənləşdirilməsi. 51 • Çətin həyat şəraitində olan şəxslərin (ailələrin) problemlərinin həllində dövlət orqanlarının, bələdiyyələrin və qeyri-hökumət təşkilatlarının fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi; • Sosial xidmət üzrə məsləhətlərin verilməsi. Təyinatından asılı olaraq sosial xidmətlər aşağıdakı növlərə bölünür: 1. Sosial-məişət xidmətləri – şəxslərin (ailələrin) məişət, yaşayış vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına, xidmətlər göstərilməsinə, dəstək və yardımlar edilməsinə yönəlmişdir; 2. Tibbi-sosial xidmətlər – şəxslərin sağlamlıq vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına istiqamətlənmişdir; 3. Sosial-psixoloji xidmətlər – şəxslərin cəmiyyətə adaptasiyası məqsədilə psixoloji vəziyyətinin reabilitasiyasını nəzərdə tutur; 4. Sosial-pedaqoji xidmətlər – yetkinlik yaşına çatmayanların inkişafındakı geriliklərin və davranışındakı pozuntuların profilaktikasına, onlarda müsbət maraqların yaranmasına, o cümlədən asudə vaxtlarının təşkilinə və ailə tərbiyəsində dəstəyə yönəldilmişdir; 5. Sosial-iqtisadi xidmətlər – şəxslərin həyat səviyyəsinin qorunmasına və möhkəmlənməsinə yönəlmişdir; 6. Sosial-hüquqi xidmətlər – hüquqi yardım göstərilməsinə, şəxslərin hüquqlarının qorunmasına yönəlmişdir; 7. Palliativ xidmətlər – müalicəsi mümkün olmayan şəxslərin və onların ailə üzvlərinin fiziki, psixoloji, mənəvi və digər problemlərinin müəyyən edilməsi, qiymətləndirilməsi və bu şəxslərə yardımın göstərilməsinə yönəlmişdir. Uşaqlara sosial xidmət dedikdə, ilk növbədə valideyn himayəsindən məhrum olan uşaqların tərbiyəsinin təşkili və tərbiyə formasının seçilməsi nəzərdə tutulur. Uşaqlara sosial xidmət göstərilməsi əsasən iki mərhələni əhatə edir: 1. Birincisi, valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqların aşkar olunması və onların qeydiyyatının aparılmasıdır. Valideyn himayəsindən məhrum olan uşaqların yerləşdiyi tərbiyə, müalicə, əhalinin sosial müdafiəsi və digər analoji müəssisələrin 52 rəhbərliyi həmin uşaqların tərbiyə olunmaq üçün ailəyə verilməsinin mümkün olduğunu bildikdə, 7 gün müddətində qəyyumluq və himayə orqanına bu barədə məlumat verməyə borcludurlar. Qəyyumluq və himayə orqanı məlumatları aldıqdan sonra 1 ay ərzində uşağın yerləşdirilməsini təmin edir, bu mümkün olmadıqda isə həmin uşaq haqqında sənədləri mərkəzləşdirilmiş qaydada qeydiyyata alınmaq üçün göndərir. 2. İkincisi, valideyn himayəsindən məhrum olan uşaqların yerləşdirilməsi formasının seçilməsi. Valideyn himayəsindən məhrum olan uşaqlar ailə tərbiyəsinə (övladlığa, qəyyumluğa, himayəyə və himayədar ailəyə) götürülürlər. Bu imkanlar olmadıqda isə, valideyn himayəsindən məhrum olan və ya yetim uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş tərbiyə, müalicə, əhalinin sosial müdafiəsi müəssisələrinə və digər analoji müəssisələrə verilə bilərlər. Qanuna görə uşaqların yerləşdirilməsi əsasən aşağıdakı formalarda həyata keçirilə bilər: • Övladlığa götürmə; • Uşaqların üzərində qəyyumluq və himayə; • Uşaqların tərbiyə, müalicə və əhalinin sosial müdafiəsini müəssisələrində yerləşdirilməsi; • Uşaqların himayədar ailəyə verilməsi. Qəyyumluq və himayə - valideynlərini itirmiş uşaqların saxlanması, tərbiyə olunması, təhsil alması, habelə onların hüquq və vəzifələrinin qorunması məqsədilə müəyyən olunur. Qəyyumluq 14 yaşınadək, himayəçilik 14 yaşından 18 yaşınadək olan uşaqlar üzərində təyin edilir. Uşaqlara qəyyumluq və himayə təyin edilməsi və bunun xitamı Azərbaycan Respublikasının müıki qanunvericiliyi ilə müəyyən edilir. Yalnız yetkinlik yaşına çatmış və tam fəaliyyət qabiliyyəti olan şəxslər qəyyum (himayəçi) təyin edilirlər. Uşaqlara qəyyum (himayəçi) təyin edilərkən, qəyyumun əxlaqı və başqa cəhətləri, onun qəyyumluq vəzifəsini yerinə yetirə bilməsi, onun və ailəsinin uşaqla ünsiyyəti və münasibəti, habelə mümkünsə uşağın öz arzusu nəzərə alınmalıdır. Spirtli içki düşkünləri və narkomanlar, qəyyumluq vəzifələərini icra 53 etməkdə kənarlaşdırılmış, valideynlik hüquqları məhdudlaşdırılmış, keçmiş övladlığa götürənlər və səhhətinə görə uşağı tərbiyə etmək vəzifəsini həyata keçirə bilməyən şəxslər qəyyum ola bilməzlər. Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsində nəzərdə tutulan hallar istisna olmaqla, qəyyumliqda olan uşaqlar aşağıdakı hüquqlara malikdirlər: • Qəyyumun ailəsində tərbiyə və qayğı almaq, qəyyumıa birlikdə yaşamaq; • Onların saxlanması, tərbiyəsi, təhsili, hərtərəfli inkişafı və insan ləyaqətinə layiq şəraitlə təmin olunmaq; • Onlara düşən təqaüd, müavinət, aliment və s. sosial ödənişləri almaq; • Yaşadıqları ev üzərində mülkiyyət hüququnu və ya ondan istifadə etmək hüququnu saxlamaq, ev olmazsa, mənzil qanunvericiliyinə uyğun mənzil almaq; • Qəyyumun sui istifadə hərəkətlərindən müdafiə olunmaq. Himayədar ailə, uşağı tərbiyə olunmaq üçün verilməsinə dair müqavilə əsasında yaranır. Bu müqavilə qəyyumluq və himayə orqanı ilə himayəçi valideynlər arasında bağlanır. Aşağıdakılar istisna olmaqla, yetkinlik yaşına çatmış, hər iki cinsdən olan şəxslər himayəçi valideyn ola bilər: • Məhkəmə tərəfindən fəaliyyət qabiliyyəti olmayan hesab edilən və ya fəaliyyət qabiliyyəti məhdudlaşdırılan şəxslər; • Məhkəmə tərəfindən valideynlik hüquqlarından məhrum olunan və ya valideynlik hüquqları məhdudlaşdırılan şəxslər; • Üzərinə qanunla qoyulan qəyyumluq vəzifələrini lazımi qaydada yerinə yetirmədiyi üçün həmin vəzifələrdən kənarlaşdırılan şəxslər; • Əvvəl övladlığa götürənlər, əgər övladlığa götürmə onların təqsiri üzündən məhkəmə tərəfindən ləğv olunmuşsa; • Səhhətinə görə uşağı tərbiyə etmək vəzifəsini həyata keçirə bilməyən şəxslər. 54 Himayəçi valideynləri qəyyumluq və himayə orqanı seçir. Himayəçi valideynlər tərbiyə olunmaq üçün qəbul olmuş uşaqlara münasibətdə qəyyumun hüquq və vəzifələrinə malik olurlar. İnsan ömrünün uzanması, daha uzunmüddətli yaşamaq uğrunda həyata keçirilən kompleks tədbirlər başqa bir demmoqrafik və sosial problemi – dünya ölkələrinin bir çoxunda olduğu kimi, ölkəmizdə də müşahidə olunan qocalma prosesini aktuallaşdırır. Əgər orta ömür uzunluğu səhiyyənin mühüm göstəricisi kimi diqqəti çəkirsə, qocalma ciddi demoqrafik, sosial problemlərlə müşayiət olunur. Əhalinin qocalması əmək ehtiyatlarının azalması, əhali artımının aşağı düşməsi, yaşlı əhalinin sosial təminatının (pensiyalarının və digər ödənişlərinin) həyata keçirilməsi sahəsində problemlər yaradır. Azərbaycanda ölkə üzrə pensiyaçıların 28%-ni ahıl vətəndaşlar təşkil edir. Hazırda 70 yaşdan yuxarı 370 min nəfərədək əmək pensiyaçısı var. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif obyektiv və subyektiv səbəblər ahılların ailə üzvlərinin qayğısından məhrum olmasını və onlara sosial xidmət göstərilməsi məsələsini aktuallaşdırır. Buraya aşağıdakı səbəbləri aid etmək olar: • Ailə üzvlərinin, yaxın qohumların olmaması, vəfat etməsi; • Miqrasiya səbəbindən ailə üzvləri tərəfindən tərk edilməsi. Bəs ahıl kimdir? ―Ahıl‖ yaşı müxtəlif məqsədlər üçün və ayrı-ayrı ölkələrdə fərqli müəyyən edilir. Hətta bəzi dövlətlərdə və beynəlxalq sənədlərdə ―ahıl‖ və ―qoca‖ terminləri də bir-birindən fərqləndirilir. Bəzi mülahizələrə əsasən pensiya yaşına çatmaq artıq şəxsin ahıl kimi nəzərdən keçirilməsini şərtləndirir. Digər mülahizə isə şəxsin işləmək üçün müəyyən olunmuş son yaş həddinə (respublikamızda bu yaş həddi 65 müəyyən edilib) çatması ilə bağlıdır. BMT-nin baş məclisi tərəfindən 1992-ci ildə ahılların müdafiəsi ilə bağlı qəbul edilmiş qətnaməyə əsasən hər il oktyabr ayının 1-i bütün dünyada beynəlxalq ahıllrın günü kimi qeyd olunur. Artıq Dövlət Proqramına uyğun olaraq əmək pensiyalarının baza hissəsnin məbləği yaşayış minimumu səviyyəsinə çatdırılmasına nail 55 olunmuşdur. Bu proqrama uyğun olaraq icrası vacib olan məsələlər aşağıdakılardır: • Tənha və başqasının köməyinə ehtiyacı olan ahıllar üçün ərazilər üzrə informasiya bazasının yaradılması; • Ahıl və tənha vətəndaşların sosial müdafiəsinin yaxşılaşdırılması üçün tənha, hərəkət qabiliyyəti məhdudlaşmış ahıllara sosial xidmətlərin, o cümlədən evdə xidmət işinin təkmilləşdirilməsi; • İnternat evləri və pansionatlarda yaşayan ahıl vətəndaşlar üçün sosial-məişət və tibbi xidmət işinin təkmilləşdirilməsi; • Dövlət təminatında, internat evlərind, pansionatlarda yaşayan ahılların ayrı-ayrı imkanlı hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən himayəyə götürülməsi təcrübəsinin genişləndirilməsi; • Ahıl vətəndaşlar üçün sosial müdafiə məsələlərinə dair hüquqi məsləhət xidmətinin inkişafı; • Tənha ahıl vətəndaşların mənzilləriinin (yanğın və s.) təhlükəsizliyinin təmin edilməsi; • Ahıllar üçün ixtisaslaşdırılmış psixoloji tibbi xidmətlərin təşkili; • Ahılların sağlamlığının təmin edilməsi məqsədilə onların idmana cəlb edilməsi; • Ahılların asudə vaxtlarını səmərəli keçirmələri üçün müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsi. Ahıllara sosial xidmətin bir sıra növləri vardır: konkret sosial xidmət növünə götürülmək üçün əsaslar yarımstasionar sosial xidmət və ya stasionar sosial xidmət üçün əsaslardan fərqlənir. Lakin ümumi əsaslar ondan ibarətdir ki, ahıl bir qayda olaraq: -Tənhadır (yaxın qohumlarından və ailə üzvlərindən kənar bir yerdə yaşayır); -Səhhəti, fiziki və psixoloji durumu ilə əlaqədar başqasının yardımına (sosial xidmətə) ehtiyacı vardır. Ahıllara sosial xidmət – onların bu xidmətə olan tələbatının ödənilməsinə yönəldilən, sosial xidmət müəssisələrində və evdə qulluq, 56 iaşənin təşkili, tibbi, sosial, psixoloji, hüquqi və digər yardımların göstərilməsindən ibarət olan fəaliyyətdir. Ahıllar sosial xidmətə onların müraciəti (razılığı) əsasında əhalinin sosial müdafiəsi orqanlarının qərarı ilə qəbul edilirlər. Sosial xidmətlər əhalinin sosial müdafiəsi orqanları, sosial xidmət müəssisələri (ahıllar üçün pansionatla, ahıllar evləri və s.) tərəfindən göstərilir. Gələcəkdə yeni növ sosial xidmət müəssisələrinin yaradılması və fəaliyyətə başlaması da nəzərdə tutulub. Ahıllara sosial xidmət dövlət təminatı, humanistlik, insan və vətəndaş hüquqlarına və azadlıqlarına əməl edilməsi prinsiplərinə əsasən həyata keçirilir. |