292
göst
ərməsi, hətta siyasi xarektirli qərarların qəbul edilməsi və
h
əyata keçirməsi və nəzarət edilməsi.
TİRAN (yunan týrannos-hökmdar, hakim) - zalım, hökmdar,
müst
əbid; 1) Qədim Yunanistanda və XIII-XVI əsrlərdə
İtaliyanın şəhər-respublikalarında hakimiyyəti zorla ələ
keçir
ən şəxs; 2) ölkəni zorakılıqla idarə edən amansız
hökmdar; 3) (m
əcazi mənada) qəddar, zülmkar, qaniçən. T.
anlayışı- despot və diktator anlayışlarından da ağır məna kəsb
edir. T. vahid hökmdar dem
əkdir, heç bir qayda-qanunlara
tabe deyil v
ə özü-özünü fövqəl-qanun sayır.
TİRANİYA (yunan turannia, týrannis) - 1) tiran hakimiy-
y
əti, qəddarlıq, zülmkarlıq, istibdad hökuməti, dövləti;
tiranlıq; istibdad üsullu idarəçilik; 1) Qədim Yunanıstanda
zo
rakı yolla qurulmuş və təkbaşına idarəçiliyə əsaslanan
dövl
ət hakimiyyəti forması. E.ə. VII-VI əsrlərdən - e.ə. II
əsrədək mövcud olmuş T.-nın bir neçə tarixi tipi - erkən
yunan (v
ə ya böyük), İran, son yunan (və ya kiçik)
m
əlumdur; 2) Orta əsrlərdə Şimali və Orta İtaliyanın şəhər-
dövl
ətlərində, qəddarlığa, zorakılığa əsaslanan siyasi quruluş
forması; 3) (mənfi mənada) T. despotizmə əsaslanan
hakimiyy
ət sinonimidir; 4) (məcazi mənada) zülmət, qəd-
darlıq, zorakılıq, hakimiyyət özbaşınalığı, cəfalət.
TOLERANTLIQ
(latın tolerantia-dözüm, səbr) - öz
baxışlarına, mövqelərinə, inanclarına uyğun olmayan, hətta
onlara zidd ged
ən digərlərin baxışlarına, mövqelərinə,
inanclarına dözümlü, səbrli və, hətta sayqılı yanaşma; hüquqi
dövl
ətin, demokratik, sivil cəmiyyətin mütləq prisipi. T.-ın
konkret növl
ərinə gəldikdə: dini, milli, irqi, siyasi baxış və
müvqe, t
ənqidə münasibətdə və s. T. növləri müvcuddur. T.-
ın xüsusi növü- sosial T.-dır, yəni mürəkkəb quruluşlu
c
əmiyyətin müxtəlif səbəbiyyatdan (maddi vəziyyət, təhsil,
t
ərbiyyə səviyyəsi, sosial status və s.) müxtəlif təbəqələrə,
zümr
ələrə bölünmüş insanların biri-birinə münasibətdə olan
293
T. Eyni zamanda, T. cinay
ətlərə və digər növ hüquqpozun-
tulara (o cüml
ədən, beynəlxalq hüquqpozuntulara) müna-
sib
ətdə şamil edilmir. T. tolerant subyektin (fərdi şəxsin,
c
əmiyyətin, xalqın) inkişaf səviyyəsinin, dünya görüşünün,
humanistliyinin indikatorudur (göst
əricisidir). T.-irqçiliyin,
mill
ətçiliyin (şovinizimin), qeyri-demoktatikliyin tam əksidir.
TOTALİTARİZM (son latın totalitas-dolğunluq , bütövlük,
tamlıq, totus-tam, bütöv) - dеmokratik institutların ləğv
еdilməsi, hakimiyyət resurslarının monopoliyası (inhisarı),
informasiya monopoliyası, bir şəхsin sonsuz (diskresion)
hakimliyi, c
əmiyyətin və dövlətin bütün həyatına tam (total)
n
əzarət və özünə tabe etdirilməsi, fərqli (proqrеssiv)
düşünənlərə qarşı (bəzi hallarda isə, bütün xalqa qarşı)
rеprеssiv mеtodlardan istifadə еdilməsi, ictimai həyatın
militarizasiyası (hərbiləşdirilməsi), dövlət bürokratik aparatı
t
ərəfindən ayrı-ayrı insanların həyatına müdaxilə edilməsi,
insan hüquq v
ə azadlıqlarının praktikada ümumiyyətlə tətbiq
olunmaması, kimi irtica məqsədləri güdən, qəddar idarəçilik
üsullu dövl
ət-hüquqi rеjimdir.
T. rejimin nümun
ələrini XX əsrdə: Sovet İttifaqında-
Stalin rejimini; Almaniyada-Hitlerin v
ə İtaliyada-Mussolini-
nin faşist rejimlərini; Çilidə - Pinoçet rejimini və s. görmək
olar.
TRİBUNAL (latın tribunal-divanxana; Məhkəmə; əsas
m
ənası: Qədim Romada mühüm vəzifəli şəxslərin-konsul-
ların, pretorların xidməti vəzifələrini yerinə yetirməkdən ötrü
oturduqları hündür yer, təpə) - 1) İnqilabi T.-lar -inqilab
dövründ
ə, bəzi dövlətlərdə (Böyük Fransa İnqilabi, Böyük
Oktyabr İnqilabı) - əksinqilaba və xüsusilə təhlükəli
cinay
ətlərə qarşı mübarizə aparmaq üçün təsis edilmiş
fövq
əladə Məhkəmələr; 2) Hərbi T.-lar -hərbi cinayətləri:
h
ərbi qüvvələrin təhlükəsizliyi; hərbi nizam, hərbi xidmət
qayda pozuntularını araşdıran Məhkəmələr; 3) Beynəlxalq
294
H
ərbi T.-lar -İkinci Dünya Müharibəsi bitdikdən sonra
(1945), SSRİ, ABŞ, İngiltərə və Fransa dövlətlərinin birgə
razılığı ilə təsis olunmuş, əsas hərbi canilərini təqib edən və
c
əzalandıran Məhkəmələr (Nyurnberq və Tokio prosesləri);
4) Fransada, İtaliyada birinci instansiya Məhkəməsi və
barışdırıcı Məhkəmənin baxdığı işlər üzrə appelyasiya Məh-
k
əmə instansiyası; bəzi Ali Məhkəmələrin adı.
U
UNİTAR DÖVLƏT (fransız unitaire, latın unitas-birlik,
vahid sözünd
ən) – vahid dövlət; dövlətin vahid mərkəzdən
idar
ə olunması ilə səciyyəvi olan, yəni vahid Konstitusiyalı,
vahid Qanun
vеrici və İcra hakimiyyətli quruluşlu formalı
dövl
ətdir, - bu, ölkənin bütün ərazisində mərkəzi hakimiy-
y
ətin nüfuzunun yüksək olmasına imkan vеrir. Dövlətin
əraziləri, inzibati-ərazi vahidlərinə (rayon, mahal, departa-
ment) bölünm
əklə, bərabər hüquqlu statusa malik olmaqla,
m
ərkəzi dövlət hakimiyyəti orqanı tərəfindən formalaşır və
ona ta
bеdirlər. Еyni zamanda, unitar dövlətin subyеkti
(subyеktləri) bu və ya digər səbəbdən (misal: milli tərkibə
gör
ə) müəyyən muхtariyyat statusuna malik ola bilərlər.
Dig
ər dövlət quruluş formalarından ( federasiya, konfedera-
siya) f
ərqli olaraq U.D. daha çox mərkəzləşdirilmişdir və
daha çevik idar
ə olunandır, elə buna görə də bəzi federativ
quruluşlu dövlətlərdə (misal: ABŞ, Almaniya, Rusiya) –
unitar idar
əçilik tendensiyaları özünü göstərir, eyni zamanda,
xalqların (milli azlıqların) müstəqilliyə can atması meylləri
U.D.-l
ərin – federasiyaya çevrilməsi, hətta U.D.-in parçalanıb
müst
əqil dövlətlərin yaranması tendensiyası özünü göstərir.
Yeri g
əlmişkən, dünya ölkələrinin əksəriyyəti U.D. quruluş
formasına malikdirlər.
URBANİZASİYA (fransız urbanisation; latın urbanus-
şəhərlə bağlı (əlaqəli) olan; urbs-şəhər sözündən) – cəmiy-
Dostları ilə paylaş: |