Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

onlarm maraqlarmı ümu- milikdə iqtisadiyyatm inkiĢafma tabe etməyə cəhd edir və sahə və regi- 
onların dövlət inkiĢaf proqramlarmı maliyyələĢdirməyə qadir olan banklar birliyinin, yeni kredit 
idarələrinin yaranmasma Ģərait yaradır. Dövlət hər zaman kapitallarm toplanmasmda, sənayenin, 
ticarətin, sa- hibkarlığın canlandırılmasmda maraqlı olmuĢdur. Bu məsələdə bankla- ra dövlət 
tərəfindən birinci dərəcəli rol ayrılmıĢdır. Bank sektoruna ai- diyyatı olan qanunlar hüquqi 
normalardan ibarət olmuĢdur. Bu hüquqi normalar bir tərəfdən bankın fəallığma yardım göstərir, 
digər tərəfdən isə bankların dövlətin iqtisadi cəhətdən ümumi tənzimlənməsinə mane olan yerlərdə 
fəaliyyətini saxlayır.
 
Bu zaman dövlət bankların itaətkar və sərbəst, fəal və likvidlik qa- biliyyətli olmaları arasmdakı 
tarazlığı qorumalı, bank fəaliyyətinin ni- zama sahnmasmı təmin etməli, lakin bununla kredit 
təsisatları arasm- dakı normal rəqabəti mürəkkəbləĢdirməməlidir. Demək olar ki, dövlət bir çox 
səbəblərə görə hər zaman banklar ilə «dostluq» etməyə can atsa da, həddən artıq müstəqil və sərbəst 
olnıağa can atan banklarm «dərsini verməkdən» də çəkinmir. Təəssüflər olsun ki, bank qanunları hər 
iki ha- la yol verir.
 
Banklar qanuna riayət etməyə çalıĢırlar. Qanunu pozmaq onların maraqlarına cavab vermir. Çünki bu 
nəinki əhəmiyyətli maliyyə cərimə- lərinə, əlavə vergiqoyuluĢlarına, eləcə də bank fəaliyyətinə dair 
lisenziya- larm ləğvinə səbəb ola bilər. Bu baxımdan banklar auditorları iĢə götürürlər. Məhz 
auditorlar gələcəkdə qanun pozuntularmdan qaçmaq üçün yol verilən səhvləri banklara göstərməyə 
qadirdirlər. Qanun bank- lar üçün hər hansı bir maneə yaratdıqda, banklar bu maneələri qanuni yol 
ilə dəf etməyə çalıĢırlar. Bu oyun davam edir.
 
ġübhəsiz olaraq biz pul və maddi ehtiyatlarm qarətinə səbəb olan bank qanunvericiliyinin bilavasitə, 
Ģüurlu Ģəkildə pozulması probleminə toxunmuruq.
 
Bank qanunvericiliyi müxtəlif suybektlərin - banklarm və onlarm müĢtərilərinin, həmçinin dövlətin 
maraqlarınm müəyyən konsensusunu dəstəkləyir. Bank qanunvericiliyi dünya təcriibəsi 
mövqeyindən müəyyən sabitliyi ilə fərqlənsə də, bu və ya digər səbəblərin təsiri altında 
dəyiĢilməlidir. 
 
                      10.MÜASİR BANK FƏALİYYƏTİNİN QANUN VERİCİ
 
ƏSASLARI
 
Bankın fəaliyyəti onun tərəfındən yerinə yetirilən əməliyyatlardan və müəyyən xassələrə malik olan, 
həmçinin təqdim olunan xidmətlərdən təĢəkkül tapır.
 
1)Bank pul-kredit təsisatu olub, əməliyyatları həyata keçirir və xidmətləri əsas etibarilə pul Ģəklində 
göstərir. 
2)Bu əməliyyatlar və xidmətlər kommersiya xarakteri daĢıyır. Bank iĢinin yerinə yetirilməsinə görə 
müəyyən mükafat alır (kredit faizi, komissiyalar, digər birbaĢa və dolayı ödəniĢlər Ģəklində). 
3)Bankm əməliyyatları və xidmətləri könüllü əsaslar ilə həyata keçirilir. Bank və müĢtərilər Ģəxsi 
maraqlardan irəli gələrək bir-birini seçirlər. MüĢtəri istənilən bankda hesab açmaq hüququna 
malikdir. La- kin bu bankın ona digər xidmətlər göstərmək, o cümlədən də kredit tə- qdim etmək 
niyyətində olduğu demək deyildir. 
4)Əməliyyatları və xidmətləri bank, əlavə və qeyri-bank əmə- liyyatlarma və xidmətlərinə bölmək 
mümkündür. 
Əməliyyatlarm bank və qeyri-bank əməliyyatlarma bölünməsinin əsasmı bankın mahiyyətinin, onun 
xüsusi maliyyə təsisatlarından fərqi- nin dərk olunması təĢkil edir. Bu maliyyə təsisatları Azərbaycan 
bank qanunvericiliyində bank olmayan kredit təĢkilatları adlanır.
 
Artıq qeyd olunduğu kimi bankm xüsusiyyəti qanunvericiliyə müvafiq olaraq xalis bank 
əməliyyatları adlanan və bankın mahiyyətin- dən irəli gələn üç əməliyyatların yerinə yetirilməsindən 
ibarət olur:
 
•
 
depozit; 
•
 
kredit; 
•
 
hesablaşma. 
Lakin bu bank statusunu almaq üçün bu və ya digər hüquqi Ģəxsin bu əməliyyatlardan birini yerinə 
yetirməsinin kifayət etdiyi deıııək deyildir. Qanuna müvafiq olaraq hər üç əməliyyatı eyni zamanda 
yerinə yetirən idarə bank hesab olunur. Daha bir vəziyyət vacibdir. O, bu və ya digər bank 
əməliyyatım yerinə yetirməyə dair hüququn almması ilə əlaqədardır. Bu məsələnin həllinə bir neçə 
yanaĢma üsulu mövcud ola bilər:
 
KitabYurdu.az 
22
 

---

❖ qanun, məsələn istənilən hüquqi Ģəxsə kredit fəaliyyəti ilə
 
məĢğul olmağı qadağan edir;
 
•
 
qanun bank əməliyyatları ilə məĢğul olmağı arzulayan hüquqi Ģəxsi müvafiq dövlət 
lisenziyasmı almağa məcbur edir - bu halda qanun seçimli Ģəkildə qüvvədə olur və lisenziya 
müvafiq maddi Ģərtlərə və peĢə vərdiĢlərinə malik olan Ģəxsə verilir; 
•
 
Azərbaycan bank qanunvericiliyində digər hüquqi Ģəxslər üçün bank əməliyyatlarınm yerinə 
yetirilməsinə dair qadağa yoxdur və bununla əlaqədar olaraq bu əməliyyatların yalnız bankın 
inhisarı olduğu hesab edilir. Ölkə qanunvericiliyi bank əməliyyatlarmdan biri ilə məĢğul 
olmağı arzulayan kredit təĢkilatım Milli Bankdan müvafiq lisenziyam almağa məcbur edir və 
Milli Banka müvafiq hesabatı təqdim etməyi tələb edir. Bu hesabat isə bank tərəfmdən 
yoxlanıhr. 
5. Banklar tərəfindən yerinə yetirilən və göstərilən xidmətləri bank məhsulu adlandırmaq lazımdır. 
Bu məhsul xassələrinə müvafiq olaraq istehsalat xarakteri daĢıyır.
 
Ġndi isə, depozit əməliyyatlarına, yəni pul vəsaitlərinin bankda yerləĢdirilməsinə nəzər salaq. Banklar 
tərəfmdən yerinə yetirilən depozit əməliyyatları böyük iqtisadi əhəmiyyətə malikdir. Bank pulları 
əmanət Ģəklində toplayaraq onlara hərəkət impulsu verir. «ĠĢləməyən» və əhalinin əlində olan pullar 
bankda «iĢləməyə» baĢlayır. Bank bu pulları özündə saxlamır, o pulları yenidən paylayır, onları 
qaytarılmaq Ģərtilə əlavə ödəniĢlərə ehtiyacı olan digər subyektlərə təqdim edir və bununla da bu 
vəsaitləri əlavə «enerji» ehtiyatları hesab edir. Hesabdakı vəsaitlərin akkumulyasiyası, səfərbər 
edilməsi kiçik məbləğləri iri kapitalda cəmləməyə kömək edir və onların köməyi ilə cəmiyyətdə 
əlavə gəlir yaranır.
 
Hesablaşma əməliyyatları da istehsalat xarakterinə malik olur. He- sablaĢma əməliyyatları qanun 
mövqeyindən - müĢtərinin vəsaitlərinin sadalanması və vəsaitlərin onun hesabma köçürülməsi 
deməkdir. Qanun heç kimə banklar vasitəsilə hesablaĢma əməliyyatlarım həyata keçirməyi qadağan 
etmir. Əgər müĢtərinin hesabı bloklanmamıĢdırsa, o zaman müĢtəri və bank ödəniĢləri həyata 
keçirmək hiiququna malikdir. Hər kəs bankda hesab aça bilər. Lakin bu hamıda alınmır, çünki 
bankda hər zaman onlarla səbəb tapılır və bu səbəblərə əsasən müĢtəri bu bank vasi- təsilə 
hesablaĢma əməliyyatlarımn həyata keçirilməsinə maraqlı olmaya- caqdır. Bank hər zaman bu və ya 
digər müĢtərini, onun nüfuzunu, müĢtərinin köməyi ilə qazanmaq imkanmı və bununla əlaqədar əlavə 
texniki iĢi qiymətləndirir. Təsadüfi deyildir ki, bu sonda məlum ixtisas- laĢmaya gətirib çıxarır: 
Banklardan hansısa yalnız iri müĢtərilər ilə iĢləy- ir, hansısa balaca müĢtərilər ilə fəaliyyətdə olur və 
bu zaman heç də az mənfəət əldə etmir.
 
Qanun bankları müvafiq ödəniĢ sənədinin almmasından sonrakı
 
əməliyyat günündən gec olmayaraq hesablaĢma əməliyyatlarmı həyata keçirməyə məcbur edir. 
ÖdəniĢlərin vaxtlı-vaxtmda və ya yanlıĢ qayda- da həyata keçirilməsi zamanı Milli Bankm 
yenidənmaliyyələĢdirilmə də- rəcəsi üzrə bu vəsaitlərin məbləğinə dair faizlər ödənilir.
 
Bank ödəniĢlərdə vasitəçi olub, ödəniĢləri müĢtərilərin göstəriĢləri- nə əsasən yerinə yetirərək 
təsərrüffat sövdələĢmələrinin və istehsalat və dövriyyə proseselərinin tamamlanmasmı sürtləndirir. 
Banklar hesablar üzrə köçürnıələri nağdsız yolla yerinə yetirərək nağd pullara qənaət olunmasma 
yardım göstərir, onlarm istehsalma, daĢmmasma və qo- runmasına dair məsrəfləri ixtisara salır.
 
Kredit dməliyyatları klassik bank əməliyyatlarıdır. Çox təəssüflər olsun ki, bu əməliyyatlar da 
əvvəlki əməliyyatlar kimi ənənəvi əmə- liyyatlar formasmda çıxıĢ edərək sonuncu hüquqi Ģərhi 
almamıĢdırlar.
 
Sözsüz olaraq bu cür zərurət mövcuddur, çünki əmanətləri, borc- ları, zəmanətləri, zaminliyi kredit 
əməliyyatlarma Ģamil edirlər.
 
Borc və kreditləĢmə - müxtəlif əməliyyatlardır. Çünki bank müxtə- lif rollarda çıxıĢ edir: o borc 
zamanı borc alan, kredit zamam isə kredit verən olur. Hər iki halda bank əks tərəf olaraq müxtəlif 
məqsəd və tap- Ģırıqlara malik olur, onlarm əldə olunması və həlli üçün müxtəlif vasitə- lərdən 
istifadə edir.
 
Zamanət və zaminliyi də kreditləĢməyə aid etmək cəhdləri həddən artıq problem doğurur. 
Zəmanətlər və havadarhq (kreditləĢmə kimi zə- manətlər də) öhdəlikdən ibarət olur - müəyyən 
subyekt ödəməyi öhdə- sinə götürür. Lakin zəmanət kimi havadarlıq də nəinki kreditləĢmə, elə- cə də 
ticarət əməliyyatları da əlaqədardır. Deməli, zəmanətlər və hava- darlıq ilə bağlı miinasibətlər 
səciyyəvi kreditlər olmur. ĠĢ burasmdadır ki, nəinki burada, həm də kredit sövdələĢməsində və 
KitabYurdu.az 
23
 

---