Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

•
 
Milli Bankm fəaliyyət prosesində və bank fəaliyyətinin tənzim- lənməsi prosesində 
aĢağıdakıları yerinə yetirməsi vacibdir: 
•
 
banklarm Milli Bankm öhdəliklərinə, Milli Bankm isə bank öhdəliklərinə cavabdeh 
olmaması; 
•
 
kredit idarələrinin operativ fəaliyyətinə müdaxilə etməməsi; 
•
 
bankları müĢtərilər ilə əməliyyatları məhdudlaĢdırmağa məcbur etməməsi, qanunvericilikdə 
nəzərdə tutulmayan sənədlərin təqdimatmı tələb etməməsi vacibdir. Lakin o bank rəhbəri və ya onun 
müavinləri vəzifələrinə namizədlərə, eləcə də bank filialmm baĢ mühasibinə və onun müavinlərinə 
qarĢı yüksək ixtisaslı tələblər irəli sürə bilər; 
•
 
müəyyən hallarda kredit təĢkilatmm iĢtirakçılarınm (səhmdar- larmın) maliyyə durumu və 
iĢgüzar nüfuzu barəsində informasiyanı tə- ləb etmək və almaq hüququna malik olması; 
•
 
banklarm fəaliyyətini təhlil etməsi, bankların maliyyə sağlam- lığı ilə bağlı ölçülər götürməsi; 
•
 
bankları (onlarm fıliallarmı) yoxlaması və pozuntu hallarmm aĢkar olunması zamanı onlardan 
cərimə alması, banklarm maliyyə ba- xımmdan təminatı ilə bağlı tədbirlərin həyata keçirilməsini 
tələb etməsi, rəhbərliyin dəyiĢdirilməsini tələb etməsi, bankın yenidən təĢkilini tələb etməsi, ayrı-ayrı 
bank əməliyyatlarmm müəyyən müddətə yerinə yeti- rilməsini qadağan etməsi, eləcə də zərurət 
olduqda altı ay müddətinə kimi bankm idarəetməsi üzrə müvəqqəti müdriyyəti təyin etməsi vacib- 
dir. 
Milli Bank kommersiya bankları ilə qarĢılıqlı Ģəkildə fəaliyyət gö- stərərək vacib normativ qərarlar 
qəbul etməzdən əvvəl onlar ilə məslə- hətləĢir, izahatlar verir, bank fəaliyyətinin tənzimlənməsi ilə 
bağlı təklif- lər ilə çıxıĢ edir, səlahiyyətlərindən irəli gələn süallara yazılı Ģəkildə ca- vab verir. Zəruri 
hallarda Milli Bank kommersiya bankları ilə müĢtərək Ģəkildə bank fəaliyyətinin ayrı-ayrı 
problemlərinin öyrənilməsi üçün iĢçi qruplar, komitələr yaradır. 
 
              8.MÜASİR BANK QANUNVERİCİLİY İS İS TEMİ
 
Bankın mahiyyəti, onun fəaliyyətinin xarakteri və iqtisadiyyatda rolu haqqında müasir təsəvvürlər bir 
çox hallarda bank qanunvericiliyi- nin məzmunu və strukturunu təyin edir. Məlum olduğu kimi 
ideyalar dünyam idarə edir və bu bankın inkiĢafmda da əksini tapır.
 
Ġdeyalarm, o cümlədən də banklarm mahiyyəti və rolu haqqmda təsəvvürlərin öz-özünə meydana 
çıxdığmı güman etmək yersizdir. Əksi- nə, onlar tarixi prosesin, istehsalm inkiĢaf gediĢatmm 
təzahürü olur. Heç də təsadüfi deyildir ki, bank sektorunun inkiĢafı ilə yanaĢı bank hüququnun 
ayrılması, onun hüquqi tənzimlənməsinin sərbəst bloku ki- mi formalaĢması baĢ vermiĢdir.
 
Bank qanunvericiliyi müəyyən formasiyanm çərçivələri daxilində təkamül yolu ilə təĢəkkül 
tapmıĢdır. Burada hər zaman istehsal tələbatı güclü təsir göstərmiĢdir. Mərkəzi banklarm fəaliyyəti 
onlarm tapĢırıqla- rmı və hüquqi statusunu müəyyən edən qanunlarm yaradılmasım tələb
 
edirdi. Pul dövriyyəsinin xüsusi rolu emissiya təsisatı kimi çıxıĢ ed; mərkəzi bankın rolunun 
qanunverici təsbitini ortaya qoymuĢdur. Onu əsas tapĢırığı isə pul vahidinin sabitliyinin təminatmdan 
ibarətdir. T; sərrüffatm qurulmasmda xüsusi səylərin tələb olunduğu və müvafıq m; liyyə 
təsisatlarmm olmadığı yerlərdə qanunvericilər onları kredit idarəl Ģəklində yaratmıĢ və bu idarələr 
iĢgüzar fəalhğın müvafıq sahəsinin ms liyyələĢdirilməsini təmin etmiĢdir. Məsələn, daĢmmaz əmlak 
bazarım inkiĢafı ipoteka banklarmm təĢkilinə gətirib çıxarmıĢdır və iqtisadiyys tın bu və ya digər 
sahəsinin təĢəkkül tapması müxtəlif sənaye, tikint kənd təsərrüffatı, yüksək ticarət banklarınm təĢkili 
ideyasım formala^ dırmıĢdır. Avropanm bəzi ölkələrində poçt bankları uğurlu fəaliyyət gc stərir. 
Fransanm bank sistemində isə 1913-cü ilin Qanununa əsasə: «Dənizin qarĢılıqlı krediti» adlı kredit 
idarəsi fəaliyyət göstərir. Alma niyada kooperativ banklar kifayət qədər uğurla inkiĢaf edir. Rusiyad; 
isə XX əsrin əvvəllərindən ~ kiçik istehsalçıların iqtisadiyyatmı dəstək ləyən kiçik kredit idarələri 
çalıĢır. Bir sıra ölkələrin bank sisteminiı strukturunda hissolunan yeri Ģəhər, komunal təsərrüffatın 
iqtisadiyyatı na xidmət göstərən bələdiyyə (Ģəhər) bankları tutur.
 
Bank qanunvericiliyini Ģərti olaraq üç mərtəbəyə bölməl mümkündür.
 
Birinci mərtəbə iki blokdan ibarətdir:
 
•
 
mərkəzi (emissiya) bank haqqında qanunlar; 
•
 
kommersiya banklarının fəaliyyətini tənzimləyən qanunlar. 
Məsələn, Almaniyada mərkəzi bank kimi çıxıĢ edən Bundesbank
 
KitabYurdu.az 
20
 

---

haqqmda Qanun ilə yanaĢı əmanət və ipoteka banklarmm fəaliyyətini tənzimləyən qanunlar 
qüvvədədir. Qanunlarm bu blokunu təsisat bloku adlandırmaq mümkündür. Çünki o ayrı-ayrı kredit 
təsisatlarınm fəa- liyyətini tənzimləyir.
 
Bank qanunlarmın ikinci bloku kommersiya banklarmm fəaliyyə- tini tənzimləyən müddəaları əhatə 
edir. Bir qayda olaraq bu qanunlar bir neçə cürdür. Bu kredit, valyuta əməliyyatlarını, veksel 
dövriyyəsini, banklarm iflası, ödəniĢlərin həyata keçirilməsi zamanı qaydaları tənzim- ləyən ayrı-ayrı 
qanunlar ola bilər. Tarixə bank peĢələrinin xarakterini təyin edən xüsusi qanunlarm yaradılması 
nümunələri yaxĢı məlumdur.
 
Birinci mərtəbəun qanunlarmm birinci və ikinci bloklarım ümumi- likdə banklarm fəaliyyətini, eləcə 
də onların ayrı-ayrı əməliyyatlarmm həyata keçirilməsini bilavasitə tənzimləyən qanunlar təĢkil edir.
 
Paralel olaraq fəaliyyət göstərən təsisatlarm tənzimlənməsinə ai- diyyatı olan və bank fəaliyyətinə 
toxunan qanunlar bank qanunvericiliyi sistemində ikinci mərtəbə kimi çıxıĢ edir. Məsələn birja, 
səhmlar və qiy- mətli kağızlar, ipoteka, trastlar və trast əməliyyatları haqqmda qanunar bu qəbil 
qanunlardan hesab olunur. Həmin qanunlarm ayrı-ayrı
 
müddəaları bilavasitə banklara aid edilir.
 
Bu qanunlara maliyyə-sənaye Ģirkətlərinin, investisiya fondlarmm fəaliyyətini tənzimləyən qanunları 
da Ģamil etmək mümkündür.
 
Üçiincü mərtəbədd ümumi qüvvəyə malik qanunlar yerləĢir. Xüsu- silə də onlara ölkənin əsas 
qanunu olan konstitusiya, Mülki məcəllə, tə- sərrüffat hüququ Ģamil olunur. Bu qanunlarm 
müddəaları bank üçün həlledici əhəmiyyətə malik olur, onun fəaliyyətinin ideologiyasmı, xalq 
təsərrüffatmda kredit təsisatlarmm yerini müəyyən edir. 
 
                  9. BANK QANUNVERİCİLİYİNİN ƏHƏMİYYƏTİ
 
Bank fəaliyyətini tənzimləyən qanunlar ilk növbədə banklarm fəa- liyyəti üçün vacibdir. Çünki onlar 
qanunverici normaları, onların fəa- liyyət «dəhlizlərini», yol verilən və yol verilməyən əməliyyatlar 
dairəsini, lisenziyalarm təqdim olunması qaydasmı, məsuliyyəti və nəzarəti təyin edir. Çünki bank 
qanunları özü-özlüyündə iĢləmir, sadəcə olaraq iqtisa- di və siyasi hadisələrə cavab reaksiyası olub, 
daha ümumi xarakterli qa- nunlara istinad edir və bu zaman ümumilikdə qüvvədə olan sistemi nə- 
zərə almaqla banklarm fəaliyyəti daha ardıcıl Ģəkil alır. Burada xüsusilə də mərkəzi (emissiya) 
bankm fəaliyyətini tənzimləyən, digər banklarm, ilk növbədə kommersiya kredit təsisatlarmm 
fəaliyyətini tənzimləyən qanunlar ilə əlaqə saxlayan qanun daha vacibdir. Kommersiya bankları 
mərkəzi bank haqqmda qanunun daha mükəmməl olmasında və onlarm subyektiv qərarları üçün 
imkan yaratmamasmda maraqlıdırlar.
 
Bank qanunları bankm müĢtəriləri iıçün az əhəmiyyət təĢkil etmir. Bu qanunlar pul sahəsində oyun 
qaydalarmı təyin edir. Hüquqi və fiziki Ģəxslərin fəaliyyətinin iqtisadi nəticələri bank qanunlarmm nə 
qədər mükəmməl olmasmdan asılı olur. Bir sıra halların nəzərə almması daha vacibdir. Məsələn 
bankm müĢtərilər ilə münasibətləri bilavasitə, yəni vasitəçilərsiz baĢ verərək, pullara, kreditə, nağd 
və ya qeyri-nağd forma- larda hesablaĢmalara aid olub, bank uçotunun xüsusiyyətləri, ümumi- likdə 
bank texnologiyası sayəsində daha səciyyəvi olur.
 
Həmçinin unutmaq lazım deyildir ki, bank qanunvericiliyi siste- mində bank qanunlarmdan savayı 
mərkəzi bankm müxtəlif növlü təli- matları, əsasnamələri, sərəncamları və izahatları mövcuddur. 
MüĢtəri onları bilməli və məhz onları rəhbər tutmalıdır. MüĢtəri kommersiya bankınm tələblərinin 
uydurma olmadığma, müəyyən qədər də olsa hüquqi cəhətdən əsaslandırıldığma əmin olmalıdır.
 
Bank qanunvericiliyinin rolu bütün xalq təsərrüffatınm inkiĢafı üçün də əhəmiyyətlidir. Banklar 
ehtiyatlarm istehsalatda yenidən bölüĢdürülməsində fəal iĢtirak edir, böyük pul kapitallarım toplayır, 
ca- ri əməliyyatlar və uzunmüddətli sərmayələr üçün əhəmiyyətli pul vəsait-
 
ləri təqdim edirlər. Bununla da iqtisadi inkiĢaf templərini sürətləndirə və yubada bilərlər. Banklar 
bütün ehtiyatlılığı ilə əmtəə mallarmın təkrar istehsalına, böhranlı vəziyyətin formalaĢmasına yardım 
etməyə qadirdir- lər. Banklar da iflasa uğrayır. Onlarm iflasa uğrama imkanı isə həm ta- rixi təcrübə, 
həm də müasir təcrübə ilə sübuta yetirilir. Həm kiçik, həm də iri banklar müflis ola bilər. Əgər kredit 
ibarələrinin Ģəxsi pulları ilə deyil, «özgə pullar» ilə iĢlədiklərini nəzərə alsaq, o zaman bunun arzuo- 
lunmaz sosial nəticələrə səbəb olacağı aydm göriinəcəkdir. Dövlət heç bir zaman banklarm iflasa 
uğramasmmda maraqlı ola bilməz. Çünki müflüslik maliyyə yardımmın həcminin ixtisara düĢməsini, 
iqtisadi döv- riyyənin yubanmasmı doğuraraq iqtisadi ritmdə öz mənfı təsirini göstə- rir. Təsərrüffat 
sabitliyinin təminatı naminə dövlət hər zaman banklarm fəaliyyətinin nizama salınmasma can ataraq 
KitabYurdu.az 
21
 

---